Makata (oznaczona w zbiorach jasnogórskich numerem inwentarzowym TK 63), w obecnym stanie zrekonstruowana z pięciu zachowanych fragmentów, stanowi końcowy (dolny lub górny) fragment pionowego brytu. Na jego osi widać szerokie, pionowe centralne pole, w którym ułożone są rytmicznie, jeden nad drugim, poziomo wydłużone medaliony, zakończone stylizowanymi goździkami, i pary bukietów kwiatowych. Widoczne zakończenie makaty dekorowane jest pasami wypełnionymi drobnymi motywami geometrycznymi. Znajdująca się z boków bordiura składa się z pasów różnej szerokości, zdobionych drobnymi motywami geometrycznymi i większymi motywami o genezie roślinnej. Część centralna makaty jest czerwonobordowa, na bordiurze pojawiają się natomiast barwy: jasnougrowa, kremowa i zielona.
Choć nie ma na to żadnego dowodu w źródłach pisanych, można jednak z dużym prawdopodobieństwem przyjąć, że makata – podobnie jak i pozostałe tego typu zabytki w zbiorze jasnogórskim (zob. zespół trzech makat z klasztoru paulinów na Jasnej Górze, makata (III) z klasztoru paulinów na Jasnej Górze i, szczególnie, makata (I) z klasztoru paulinów na Jasnej Górze) – należy do trofeów Jana III Sobieskiego i została przekazana jako dar na Jasną Górę albo przez samego króla, albo przez jednego z jego synów. W nieokreślonym czasie – może na początku XX wieku – makata została pocięta na kawałki i wtórnie wykorzystana do dekoracji jednego z wnętrz klasztornych. W latach 2004–2006 była gruntownie konserwowana przez Monikę Stachurską z Akademii Sztuk Pięknych w Warszawie, która zrekonstruowała kształt części pierwotnej makaty, wykorzystując zachowane fragmenty, które nałożyła na nowe podłoże dublujące, jednak bez dosłownego rekonstruowania brakujących partii.
Makata została gruntownie opracowana od strony naukowej przez autorkę prac konserwatorskich, Monikę Stachurską – wyniki tych badań przyjęte są w całości w niniejszym opracowaniu.
Autorka monograficznego opracowania makaty – na podstawie analizy motywów ornamentalnych (z których część wykazuje wpływy perskie, a część zachodnioeuropejskie), a także techniki wykonania – przekonywająco powiązała zabytek z warsztatami czynnymi na greckiej wyspie Chios, w tym czasie pozostającej pod kontrolą turecką. Badaczka wskazała szereg analogii, także w zbiorach polskich. Z warsztatami na Chios powiązała m.in. dwie opony z klasztoru karmelitanek w Krakowie, szczególnie bliskie makacie jasnogórskiej, które według tradycji były darem królowej Marii Kazimiery (zob. makata (I) i makata (II) z klasztoru karmelitanek bosych w Krakowie). Mimo ustalenia daty powstania jednej z makat od karmelitanek (1688), która wyklucza jej pochodzenie z trofeów odsieczy wiedeńskiej (ale nie wyklucza pochodzenia z daru Sobieskich), wskazana analogia zdaje się wzmacniać wiarygodność hipotezy o związku omawianego tu zabytku jasnogórskiego z Janem III Sobieskim.
Literatura:
Ewa Smulikowska, Skarbiec jasnogórski – narodu skarbnicą, w: Jasnogórska Bogurodzica 1382–1982, wydanie 2 poprawione i uzupełnione, Warszawa 1987, s. 152, il. 195 na s 151 (wyd. I – Warszawa 1982).
Inwentarz naukowy tekstyliów jasnogórskich przygotowywany od 1997 roku przez zespół z Katedry Konserwacji i Restauracji Tkanin Zabytkowych Wydziału Konserwacji i Restauracji Dzieł Sztuki Akademii Sztuk Pięknych w Warszawie pod kierunkiem Heleny Hryszko, wydruk w zbiorach klasztoru paulinów na Jasnej Górze w Częstochowie.
Monika Stachurska, Dokumentacja prac konserwatorskich i restauratorskich. Pięć fragmentów opony, Turcja XVII w. Nr inw. CMC TK 63. Własność; Klasztor OO. Paulinów na Jasnej Górze w Częstochowie, Warszawa 2007, wydruk z fot. w Archiwum Zbiorów Sztuki Wotywnej na Jasnej Górze i w posiadaniu autorki.
Monika Stachurska, Perska czy turecka? – problem określenia proweniencji makaty ze zbiorów skarbca jasnogórskiego, w: Tkaniny orientalne w Polsce – gust czy tradycja?, pod redakcją Beaty Biedrońskiej-Słotowej, seria Konferencje Polskiego Stowarzyszenia Sztuki Orientu, T. IV, Warszawa 2011, s. 93–106.
Helena Hryszko, Współpraca Katedry Konserwacji i Restauracji Tkanin Zabytkowych i klasztoru OO. Paulinów Jasna Góra, w: Tekstylia w zbiorach sakralnych. Inwentaryzacja – konserwacja – przechowywanie, Warszawa 2013, s. 44.
