Oprawa szabli znajdująca się w zbiorach klasztoru paulinów na Jasnej Górze składa się z rękojeści z odłączoną głownią i pochwy. Rękojeść ma silnie pochylony trzon i prosty krzyżowy jelec. Lekko zakrzywiona pochwa zaopatrzona jest w dwa kółka do zawieszania. Całość obita jest blachą pokrytą ornamentem z ulistnionych gałązek. Okucia rękojeści i pochwy od strony awersu dekorowane są wysokimi oprawami zawierającymi turkusy oraz różnego kształtu płytkami nefrytu inkrustowanymi złotem. Na rewersie obok motywów roślinnych w dekoracji występuje też kratka.
Wedle tradycji jasnogórskiej – utrwalonej na obrazie z około 1690 roku znajdującym się w Sali Rycerskiej klasztoru (na którym jednak przedstawiono szablę odmiennego typu) oraz potwierdzonej notatką sporządzoną w inwentarzu spisywanym od 1731 roku – szabla, której rękojeść i pochwa zachowały się do dziś w zbiorach sanktuarium, złożona została jako wotum przez wielkiego wodza, hetmana wielkiego koronnego Stanisława Żółkiewskiego (1547–1620). Tradycji tej nie przeczy dość ogólne datowanie zabytku przeprowadzone na podstawie kryteriów stylistycznych. Szabla została przez paulinów ofiarowana królowi Janowi III Sobieskiemu (prawnukowi hetmana), który w trakcie wyprawy pod Wiedeń, w dniach 25–26 VII 1683 roku, przebywał na Jasnej Górze i modlił się w kaplicy. Król otrzymawszy szablę, miał zatrzymać sobie jedynie jej głownię, a ozdobną rękojeść z pochwą pozostawił w sanktuarium, mówiąc, iż na wojnie potrzebne jest jedynie żelazo. Podobnie jak informacja o pochodzeniu całej szabli, tak i to podanie wydaje się całkowicie wiarygodne, tym bardziej, że zapis sporządzony po 1731 roku jednoznacznie tę tradycję potwierdza – wymienia on „pochwy oprawne od szabli turkusami sadzone od J[aśnie] W[ielmożnego] I[ego]m[oś]ci Pana Żółkiewskiego Hetmana W[ielkiego] Koronnego kolligata Najjaśniejszego Króla Jana III Sobieskiego, z których pochew jadąc pod Wiedeń Najjaśniejszy Król Sobieski wziął głownię z błogosławieństwem przed Obrazem Cudownym Najśw[iętszej] Matki, Turków zbił na głowę Anno D[omi]ni 1683” (Częstochowa, Archiwum Jasnej Góry, sygn. AJG 760: Revisio Thesauri Beatissimae V[irginis] M[ariae] Ex Mandato Adm[odum] Reverendi in X[ri]sto P[atri] Anasthasij Petri Kiedrzinski S[anctae] Th[eo]l[og]iae Doct[or] Per utram[quae] Poloniam Silesiam ac Pomera[niam] Prioris Provincialis. Sub Prioratu in X[ris]to Patris Stanislai Bronikows[k]i S[anctae] Th[eo]l[ogi]ae Doct[or] Def[initor] P[r]o[vinciae] Facta Anno Domini [brak daty w tytule], s. 342).
Okoliczności ofiarowania szabli utrwalił też, choć również z zastosowaniem pewnej licencji, Jan Matejko na obrazie z 1859 roku przechowywanym w Muzeum Sztuki w Łodzi: król stoi przed ołtarzem w kaplicy Matki Boskiej, unosząc szablę wysoko ponad głową i przyciskając do piersi ryngraf (zob. Marta Ertman, Malarstwo polskie od XVII do początku XX wieku w zbiorach Muzeum Sztuki w Łodzi. Katalog, Łódź 2009, poz. kat. 199 na s. 118–119, il. 14 na s. 34. W literaturze notowane jest też dzieło Ignacego Gierdziejewskiego (1826–1860) o podobnej tematyce: Sobieski poświęcający miecz w Kaplicy Jasnogórskiej przed wyprawą wiedeńską (choć tytuł zdaje się sugerować inny epizod, to temat przedstawienia raczej na pewno odnosił się do momentu wręczenia królowi szabli przez paulinów); zob. też Stefan Kozakiewicz, Ignacy Gierdziejewski, seria Studia z Historii Sztuki, T. VII, Wrocław 1958, poz. 226 na s. 135). Na obrazie Matejki przedstawienie szabli nie ma charakteru ściśle inwentaryzacyjnego, mimo iż w czasie, gdy powstawało dzieło malarskie, znana już była litografia przedstawiająca szablę zamieszczona w publikacji Aleksandra Przezdzieckiego i Edwarda Rastawieckiego (zob. Literatura).
Zabytek od XIX wieku był wielokrotnie szczegółowo omawiany w literaturze – wiarygodność tradycji łączącej szablę z Żółkiewskim i jego prawnukiem, Janem III Sobieskim, nigdy nie była kwestionowana. Niekiedy, może na skutek niewłaściwego lub pobieżnego zapoznania się ze źródłami, podawana była nieco inna wersja dziejów szabli: np. „W skarbcu paulinów na Jasnej Górze znajduje się szabla hetmana Stanisława Żółkiewskiego, którą król, jadąc pod Wiedeń, otrzymał od przeora na znak przyszłego zwycięstwa, odesłana po bitwie wraz z upamiętniającymi ją zdobyczami” (Marek Kunicki-Goldfinger, Obchody 250. rocznicy…, zob. Literatura, s. 80). Warto tu przypomnieć, że nie mamy żadnego potwierdzenia informacji o przesłaniu przez Jana III wotów – trofeów kampanii wiedeńskiej – po zwycięskiej bitwie.
Oprawa szabli reprezentuje charakterystyczny dla sztuki tureckiej XVII w. styl dekoracji luksusowych egzemplarzy broni, który w naszej literaturze, wg określenia Zdzisława Żygulskiego jun., nosi miano tzw. osmańskiego stylu imperialnego. Egzemplarze broni zdobione w ten sposób zwykle są datowane na 2. połowę XVII wieku, ale w tym przypadku, zważywszy na w pełni potwierdzoną tradycję o ofiarowaniu szabli przed 1620 rokiem, trzeba przyjąć wcześniejsze datowanie wyrobu. Oprawa stanowi jeden z najcenniejszych zabytków łączących się bezpośrednio z królem Janem III Sobieskim zachowanych w polskich kościołach, choć w zasadzie nie była darem królewskim, lecz jedynie rodzajem symbolu i zapowiedzi zwycięstwa, który tylko chwilowo znalazł się w rękach monarchy (podobnie jak słynna tarcza wróżebna z katedry wawelskiej wręczona królowi w Krakowie – zob. Zdzisław Żygulski jr, The Prophetic Shield of John III Sobieski and the Edict of Milan, „Artibus et Historiae”, R. XXXV, 2014, Nr 69, s. 305–326; tarcza od momentu, kiedy dostała się do rąk króla, nigdy nie znajdowała się w zbiorach kościelnych, dlatego nie jest uwzględniona w niniejszym opracowaniu).
Literatura (w wyborze, z pominięciem przewodników po Jasnej Górze i wydawnictw o charakterze popularno-dewocyjnym):
Michał Baliński, Pielgrzymka do Jasnej Góry w Częstochowie odbyta przez pątnika XIX wieku i wydana z rękopisu przez..., Warszawa 1846, s. 47–48.
Aleksander Przezdziecki, Edward Rastawiecki, Wzory sztuki średniowiecznej i z epoki odrodzenia po koniec wieku XVII w dawnej Polsce, Serya pierwsza: Warszawa-Paryż 1853–1855, poz. B.b.
Antoni Dolleczek, Szable Sobieskiego, „Kłosy”, 32, 1881, 810, s. 3.
Julian Kołaczkowski, Pamiątki po Janie Sobieskim, Lwów 1883, s. 7.
Jan Łoski, Jan Sobieski, jego rodzina, towarzysze broni i współczesne zabytki, Warszawa 1883, s. 71–72.
Ks. Józef Adamczyk, Obrazy w sali Rycerskiej na Jasnej Górze w Częstochowie, Warszawa 1900, s. 64.
Wojciech Stanisław Turczyński, Przewodnik po Skarbcu Jasnogórskim, Częstochowa 1926, s. 18–19, il. 9 na s. 16.
Stanisław Świerz-Zaleski, Przewodnik po jubileuszowej wystawie epoki króla Jana III w Zamku Królewskim na Wawelu od 15 lipca do 30 września 1933 w dwustupięćdziesięciolecie odsieczy wiedeńskiej, Kraków 1933, poz. kat. 67 na s. 17.
Jędrzej Zapomniany [Alfons Jędrzejewski], Jasna Góra. Dzieje cudownego obrazu i klasztoru, Częstochowa 1933, s. 29.
Żygulski Zdzisław jr., Turkish Trophies in Poland and the Imperial Ottoman Style, Estratto da Armi Antiche, Bolletino dell’Academia di S. Marciano, Torino, Numero speciale per il. 6° Congresso dell’Associazione Internazionale dei Musei d’Armi e di Storia Militare, Zurigo, 15–20 Maggio 1972, s. 45, il. 31 na s. 60.
Zofia Rozanow, Ewa Smulikowska, Skarby kultury na Jasnej Górze, Wstęp – Władysław Tomkiewicz, Zdjęcia – Jan Michlewski, Janusz Rosikoń, Warszawa 1974, s. 162, il. na s. 164.
Zofia Rozanow, Ewa Smulikowska, Skarby kultury na Jasnej Górze, Wstęp – Władysław Tomkiewicz, Zdjęcia – Jan Michlewski, Janusz Rosikoń, wydanie II poprawione i uzupełnione, Warszawa 1979, s. 196 i 199, il. na s. 189–190.
Jan Samek (wybór ilustracji i komentarze), Janusz Zbudniewek (tekst wprowadzający), Klejnoty Jasnej Góry, Warszawa 1982, s. 132, il. 106 (Jan Samek).
Zdzisław Żygulski jun., Broń w dawnej Polsce na tle uzbrojenia Europy i Bliskiego Wschodu, wyd. II, Warszawa 1982, s. 292.
Jan Golonka ZP, Trofea wiktorii wiedeńskiej na Jasnej Górze, „Niedziela”, R. XXVI, 1983, Nr 37 z 11 XI.
Kazimierz Kuczman, O dwóch obrazach związanych z pobytem Sobieskiego na Jasnej Górze, „Studia Claromontana”, T. 4, 1983, s. 186, il. 3.
Zdzisław Żygulski jun., Stara broń w polskich zbiorach, wydanie II poprawione, Warszawa 1984, poz. kat. 114a na s. 116.
Urszula Borkowska OSU, Królowie polscy a Jasna Góra od czasów Jana Kazimierza do końca Rzeczypospolitej Obojga Narodów, „Studia Claromontana”, T. 6, 1985, s. 74.
Odsiecz Wiedeńska 1683. Wystawa jubileuszowa w Zamku Królewskim na Wawelu w trzechsetlecie bitwy. Tło historyczne i materiały źródłowe, 1–2, Kraków 1990, vol. 1 – poz. kat. 27 na s. 97–98 (notę opr. Jerzy T. Petrus), vol. 2 – il. XVII.
Włodzimierz Kwaśniewicz, Historia szablą pisana czyli szable znanych Polaków I i II Rzeczypospolitej, Zielona Góra 1997, s. 15, rys. na s. 16.
Jan Golonka OSPPE, Jerzy Żmudziński, Skarbiec Jasnej Góry, Jasna Góra 2000, il. 166 na s. 174 i komentarz do il. na s. 253–254.
Encyklopedia sztuki polskiej, słowo wstępne Jan K. Ostrowski, Kraków 2001, s. 627.
Zdzisław Żygulski, Refleksje nad obrazem Jana Matejki „Sobieski pod Wiedniem”, w: I podaje wiek wiekowi. Tradycje chrześcijańskie w dziejach polskiego oręża, [katalog wystawy], Warszawa, Muzeum Wojska Polskiego, Warszawa 2001, s. 68.
Aleksander Czerwiński, Militaria jasnogórskie. Opracowanie bronioznawcze, konserwacja i ekspozycja zbiorów, „Muzealnictwo Wojskowe”, T. 8, 2005, s. 103, il. 23.
Krystyna Gutowska-Dudek, Wprowadzenie, w: Madonny w Muzeum Wilanowskim, Warszawa 2006, s. 7.
U tronu Królowej Polski. Jasna Góra w dziejach kultury i duchowości polskiej, Katalog wystawy pod kierunkiem Jana Golonki OSPPE, Przemysława Mrozowskiego, Jerzego Żmudzińskiego, Zamek Królewski w Warszawie, 15 grudnia 2006–11 marca 2007, Warszawa 2006, poz. kat. 55 na s. 166 (notę opr. Jan Golonka i Jerzy Żmudziński), il. na s. 167.
Amor Polonus czyli miłość Polaków, [katalog wystawy], Muzeum Pałac w Wilanowie, marzec–sierpień 2010, Warszawa 2010, 1, poz. kat. nlb. na s. 33 (notę opr. Jan Golonka i Jerzy Żmudziński).
Magdalena Górska, Barbara Milewska-Waźbińska, W teatrze życia i sławy Jana III Sobieskiego czyli widowisko wilanowskie, Warszawa 2010, s. 106–107.
Marek Kunicki-Goldfinger, Obchody 250. rocznicy zwycięstwa Jana III pod Wiedniem w prasie polskiej roku 1933 (przegląd wstępny), „Studia Wilanowskie”, XXI, 2014, s. 80.
Distant Neighbour Close Memories. 600 Years of Turkish-Polish Relations, [katalog wystawy], Sakip Sabanci Museum, Istanbul, 2014, [Istanbul 2014], poz. kat. 94 na s. 179 (notę opr. Jan Golonka i Jerzy Żmudziński).
