Portret, zakomponowany w prostokątnym polu, przedstawia króla ukazanego w popiersiu, ustawionego niemal frontalnie. Twarz monarchy jest nalana, na głowie widać wieniec laurowy. Król jest ubrany w srebrną karacenę i czerwoną delię z futrzanym kołnierzem, spiętą ozdobną agrafą (opis obrazu jest częściowo oparty na informacjach Williego Drosta (Die Kunstdenkmäler…, zob. Literatura, s. 195), które znajdują potwierdzenie w niezbyt wyraźniej fotografii obrazu opublikowanej w 1884 roku oraz we fragmentarycznym zdjęciu zamieszczonym w publikacji Drosta – il. 139).
W XIX wieku obraz znajdował się w Kaplicy Królewskiej w Gdańsku, w której po raz ostatni odnotowano go w 1939 roku. W starszej literaturze uznawany był za niewątpliwe dzieło Daniela Schultza z 1677 roku. Po II wojnie światowej uznany został za zaginiony, choć w polskiej literaturze powojennej podawane były niekiedy błędne informacje na temat jego losów (zob. Bożena Steinborn, Malarz…, zob. Literatura, przypis 122 na s. 80, w którym wskazane są publikacje Tadeusza Mańkowskiego i Antoniego Romualda Chodyńskiego, cytowane niżej, w Literaturze; podobnie błędna identyfikacja podana została w katalogu autorstwa Anny Gosienickiej, zob. Literatura). Nie ma żadnych informacji pozwalających określić, w jakich okolicznościach portret znalazł się w kaplicy będącej królewską fundacją – prawdopodobne wydaje się ofiarowanie go przez monarchę, ale nie można wykluczyć inicjatywy miejscowej.
Obraz był kilkakrotnie omawiany w literaturze. Tadeusz Mańkowski mylnie identyfikuje go z innym portretem króla (wiadomo, że po II wojnie światowej, w 1948 roku w kaplicy umieszczono tymczasowo inny królewski wizerunek, co mogło być źródłem błędnej informacji np. u Mańkowskiego – por. Stanisław Bogdanowicz, Kaplica Królewska…, zob. Literatura, s. 81). Stan badań na jego temat podsumowała Bożena Steinborn, która dokonała też krytycznego przeglądu opinii dotyczących wizerunków powiązanych w różny sposób z obrazem z Kaplicy Królewskiej i koncepcji istnienia tzw. „typu Schultzowskiego” w ikonografii króla. Obraz był uwzględniany w publikowanych wykazach strat wojennych z terenu obecnej Polski.
Zaginiony portret uznawany jest obecnie za jedyne znane – co prawda jedynie z opisów i z nie najlepszej jakości źródeł ikonograficznych – przedstawienie króla namalowane przez wybitnego malarza gdańskiego Daniela Schultza, o którym wiemy, że pracował dla króla i malował jego portrety. Wizerunek jest też jedynym elementem wyposażenia Kaplicy Królewskiej, ufundowanej przez Jana III w latach 1678–1681, pochodzącym z okresu jej powstania, który dotrwał do czasów II wojny światowej. Trudno powiedzieć, czy w Kaplicy było więcej obiektów, które można by powiązać z inicjatywą monarchy. Wiadomo, że świątynia „po ukończeniu budowy półtora roku stała nie używana z powodu braku wystroju potrzebnego do odbywania nabożeństw” (por. Henryk Kondziela, Kaplica Królewska w Gdańsku i jej twórcy, w: Studia pomorskie, T. II, pod redakcją Michała Walickiego, Wrocław 1957, s. 302). Obecne elementy wystroju i wyposażenia zawierające odniesienia do osoby Sobieskiego zostały dodane w czasie odbudowy świątyni po 1945 roku (por. II tom wydawnictwa). Niestety, słaba jakość zdjęcia przedstawiającego portret dawniej przechowywany w kaplicy uniemożliwia ocenę jego wartości artystycznej, pozwala jednak na stwierdzenie, że dzieło mogło mieścić się w spektrum artystycznych możliwości tak wybitnego artysty jak Schultz. Formuła ikonograficzna nie była natomiast oryginalnym dziełem gdańskiego malarza i powtarzała wcześniejsze ujęcia wypracowane jeszcze przed elekcją monarchy.
Literatura:
Aleksander Wejnert, [artykuł], „Kłosy”, 2, 1881, 846, s. 175.
Katalog wystawy zabytków z czasów króla Jana III i Jego wieku, Kraków 1883 (wersja pełna, z dodatkami i tablicami), poz. kat. 65 na s. 11.
Zabytki XVII wieku. Wystawa jubileuszowa Jana III w Krakowie 1883, Kraków 1884, album wystawy, tabl. VI (oznaczony nr 65).
Georg Cuny, Der Danziger Maler Daniel Schultz, „Monatshefte für Kunstwissenschaft“, 8, 1915, s. 6.
Willi Drost, Danziger Malerei von Mittelalter bis zum Ende des Barock, Berlin-Leipzig 1938, s. 134.
Tadeusz Mańkowski, Malarstwo na dworze Jana III, „Biuletyn Historii Sztuki”, R. XII, 1950, Nr 1–4, s. 259, il. 29 na s. 257 (błędna identyfikacja).
Anna Gosienicka, Malarstwo gdańskie XVI i XVII wieku, Katalog wystawy, Muzeum Pomorskie w Gdańsku, Gdańsk 1957, poz. kat. 108 na s. 78, il. 39 (błędna identyfikacja w nocie katalogowej i na ilustracji).
Willi Drost, Die Kunstdenkmäler der Stadt Danzig, seria Bau- und Kunstdenkmäler der deutschen Ostens“, Bd. 3, Marburg 1959, s. 195, il. 139.
Janina Ruszczycówna, Ikonografia Jana III Sobieskiego. Wybrane zagadnienia, „Rocznik Muzeum Narodowego w Warszawie”, XXVI, 1982, s. 232.
Andrzej Bukowski, Sobieski i odsiecz wiedeńska w literaturze Pomorza Gdańskiego XIX i XX wieku, w: Pamięć o odsieczy wiedeńskiej na Pomorzu Gdańskim po 300 latach, pokłosie sesji naukowej pod redakcją Stanisława Potockiego, Gdańsk 1983, s. 55, 57.
Antoni Romuald Chodyński, Zbiory w Siemianicach i w Wysocku. Postać Stanisława Szembeka (1849–1891) jako kolekcjonera, „Muzealnictwo”, T. 28/29, 1984, s. 134 (błędna identyfikacja).
Ks. Stanisław Bogdanowicz, Kaplica Królewska w Gdańsku, Gdańsk 1992, poz. 6e na s. 121.
Antoni Romuald Chodyński, Kolekcjonerstwo, w: Aurea Porta Rzeczypospolitej. Sztuka Gdańska od połowy XV do końca XVII wieku, [katalog wystawy], 1, Eseje, Muzeum Narodowe w Gdańsku, maj–sierpień 1997, Gdańsk 1997, s. 359 (błędna identyfikacja).
Bożena Steinborn, Malarz Daniel Schultz. Gdańszczanin w służbie królów polskich, Warszawa 2004, s. 31, przypisy 122, 124 na s. 80, poz. kat. 12 na s. 115.
Bożena Steinborn, Portretowanie Daniela Schultza, w: Gdańsk dla Rzeczypospolitej w służbie Króla i Kościoła, [katalog wystawy], Gdańsk, Muzeum Historyczne Miasta Gdańska, Warszawa 2004, przypis 3 na s. 77.
Anna Tyczyńska, Krystyna Znojewska [opracowanie katalogu], Straty wojenne Polski. Malarstwo polskie. Obrazy olejne, pastele, akwarele artystów polskich i w Polsce działających utracone w latach 1939–1945 w granicach Polski po 1945, T. II, seria Polskie Dziedzictwo Kulturalne. Seria A. Straty Kultury Polskiej, Warszawa 2012, poz. kat. 156 na s. 212.
