Portret powstał około 1690 roku w Polsce. Obraz o wymiarach 53 x 42 cm został namalowany olejem na płótnie i jest przechowywany w Zamku Królewskim na Wawelu (Państwowe Zbiory Sztuki, nr inw. 1697).
Jest to prostokątny portret z wyodrębnionym owalnym polem o brązowym tle. W polu przedstawione jest popiersie królowej (z górną częścią ramion i torsu). Maria Kazimiera w 3/4 jest zwrócona w prawą (heraldycznie) stronę, a głowę i oczy ma skierowane bardziej ku widzowi. Twarz portretowanej, okolona długimi lokami ciemnych włosów, jest stosunkowo młoda, jeszcze dość pociągła, z nieznacznie zaznaczonym podwójnym podbródkiem. Królowa jest ubrana w suknię złotego koloru, z dużym dekoltem obramowanym pofalowaną koronką. Niebieski płaszcz podbity gronostajem, dekorowany motywem orłów bez koron, na lewym ramieniu jest spięty klejnotem. Inne klejnoty zdobią suknię. Wokół szyi Marii Kazimiery widać sznur pereł, a w uszach – perłowe kolczyki.
Dzieje portretu królowej są zapewne identyczne jak portretu króla, także pochodzącego z klasztoru sakramentek (por. Portret króla Jana III Sobieskiego z Zamku Królewskiego na Wawelu). Obraz przypuszczalnie został ofiarowany do klasztoru przez królową, a około 1914 roku zakupiony przez warszawskiego antykwariusza Antoniego Sapiechę i zdeponowany przez niego w 1928 roku na Wawelu.
Portret został opublikowany i omówiony przez Stanisława Kozaka w katalogu wawelskiej wystawy jubileuszowej z 1983 roku, a po 2000 roku kilkakrotnie omawiany był przez Kazimierza Kuczmana.
Wizerunek niewątpliwie tworzył parę z przywołanym wcześniej portretem króla z klasztoru sakramentek, zbliżonym wymiarami, ujęciem, pozą i sposobem opracowania malarskiego – wspólne autorstwo wydaje się w tym przypadku nie budzić wątpliwości. Już Stanisław Kozak w pierwszym omówieniu konterfektu zwrócił uwagę, że posiada on cechy uważane za typowe dla przedstawień Marii Kazimiery wiązanych z malarstwem francuskim, ale uznał, że w tym przypadku mamy do czynienia jedynie z powtórzeniem jakiegoś bardziej reprezentacyjnego (w sensie artystycznym) pierwowzoru. Twierdzenia te uściślił Kazimierz Kuczman, wskazując na dwa portrety królowej w takim samym stroju (ze zbiorów wawelskich i wilanowskich), uchodzące właśnie za dzieła szkoły francuskiej (tenże, Portrety polskich…, zob. Literatura). Badacz uznał też, że ujęcie to powtarza miedzioryt Jacquesa Blondeau z lat 1696–1697. Stwierdził jednak, że omawiany tu portret, „nieco skromniejszy kompozycyjnie, nie ujawnia takiej precyzji wykonania, zdradza swobodniejszy pędzel”. Wśród par portretów królewskich pochodzących z kościołów i klasztorów omawiane dzieła odznaczają się wyjątkowym poziomem artystycznym i z pewnością wyszły bezpośrednio z kręgu dworu królewskiego, co można zrozumieć, biorąc pod uwagę wyjątkową pozycję klasztoru sakramentek warszawskich wśród sakralnych fundacji królewskich.
Literatura:
Odsiecz Wiedeńska 1683. Wystawa jubileuszowa w Zamku Królewskim na Wawelu w trzechsetlecie bitwy. Tło historyczne i materiały źródłowe, 1–2, Kraków 1990, vol. 1 – poz. kat. 104 na s. 132 (notę opr. Stanisław Kozak), vol. 2 – il. 75.
Rzeczpospolita w czasach Jana III Sobieskiego, [katalog wystawy], Muzeum Regionalne w Stalowej Woli, 5 września–8 października 2004, redakcja naukowa katalogu Kazimierz Kuczman, Stalowa Wola 2004, poz. kat. 51 na s. 208–209 (notę opr. Kazimierz Kuczman), il. 3 na s. 75.
Kazimierz Kuczman, Portrety polskich królów i królowych w kolekcji zamku na Wawelu, Kraków 2008, s. 14–15, il. 16.
Pamięć o wiedeńskiej odsieczy. Wystawa w 325 rocznicę zwycięstwa pod Wiedniem, [katalog wystawy], Zamek Królewski na Wawelu. Państwowe Zbiory Sztuki, wrzesień–grudzień 2008, Kraków 2008, poz. kat. 2 na s. 34 (notę opr. Kazimierz Kuczman).
Jerzy T. Petrus, Sobiesciana w zbiorach Zamku Królewskiego na Wawelu, w: Pamięć o wiedeńskiej odsieczy. Wystawa w 325 rocznicę zwycięstwa pod Wiedniem, [katalog wystawy], Zamek Królewski na Wawelu. Państwowe Zbiory Sztuki, wrzesień–grudzień 2008, Kraków 2008, s. 17.
Jerzy Żmudziński, Gest wotywny Marii Kazimiery, w: Maria Kazimiera Sobieska (1641–1716). W kręgu rodziny, polityki i kultury, redakcja naukowa Anna Kalinowska, Paweł Tyszka, seria Zamek Królewski w Warszawie – Muzeum. Studia i Materiały, VI, Warszawa 2017, s. 232, przypis 14.
