Korpus szkatułki ma formę wydłużonego prostopadłościanu, który jest umieszczony na silnie występującym cokole, wspartym na czterech kolistych nóżkach, i zwieńczony równie wydatnym gzymsem-okapem, będącym częścią wypukłego wieka na zawiasach, którego górny obrys tworzy pięć prostych odcinków. W przedniej ściance korpusu znajduje się zamek z kluczykiem. W narożnikach korpusu umieszczone zostały kolumienki zbudowane ze zdwojonych lalek. Niżej widać ażurowe woluty rozmieszczone na narożnikach partii cokołowej, zdobione motywami ornamentu chrząstkowego. Powierzchnie korpusu i wieczka w większości podzielone zostały na prostokątne pola wypełnione gęstym, silnie przestylizowanym ornamentem roślinnym. Na wąskich pasach, które tworzą ramy podziału, pojawiają się motyw łusek. Na górnych powierzchniach cokołu i gzymsu widoczne są motywy roślinne analogiczne jak na ściankach, zakomponowane w ciągi. Wnętrze skrzyneczki jest gładkie. Na skrzyneczce, w kilku miejscach, zostały wybite austriackie repunce krakowskiego urzędu probierczego z lat 1806–1807.
Jak wykazała Joanna Daranowska-Łukaszewska, skrzyneczka jest wzmiankowana w inwentarzach kościoła od początku XVIII wieku, ale informacja o ofiarowaniu przedmiotu przez Jana III Sobieskiego po bitwie wiedeńskiej pojawia się dopiero w inwentarzu z 1820 roku (od 1883 roku w literaturze można spotkać opinię, że przedmiot pochodził z namiotu wielkiego wezyra). Skrzyneczka nie pełniła w kościele funkcji relikwiarza, była natomiast używana do przenoszenia Najświętszego Sakramentu.
Zabytek był eksponowany na wielu wystawach i od końca XIX wieku wielokrotnie krótko wzmiankowany w literaturze. Uważano go za niebudzący wątpliwości wyrób wschodni, być może perski. Andrzej Fischnger w katalogu jubileuszowej wystawy z 1983 roku zwrócił uwagę na obecność na skrzyneczce motywów wywodzących się ze sztuki zachodnioeuropejskiej (kolumienki i woluty na narożnikach) i zasugerował możliwość wykonania przedmiotu w warsztacie ormiańskim na terenie Turcji. Następni badacze przyjęli ten pogląd, osłabiając tezę o proweniencji tureckiej. Beata Biedrońska-Słota z pewnym zastrzeżeniem uznała skrzyneczkę za wyrób pracowni ormiańskiej działającej we Lwowie i wskazała też analogię w postaci skrzyneczki zachowanej w Muzeum Sztuki Ormiańskiej w Antellas w Libanie, datowanej na 1787 rok (autorka nie sugerowała jednak zmiany datowania zabytku krakowskiego). Krzysztof J. Czyżewski i Dariusz Nowacki podkreślali wybitnie orientalizujący charakter całości i podobieństwo skrzyneczki do tureckiego kiosku, a więc motywu ściśle architektonicznego, oraz turecko-perski charakter motywów ornamentalnych. Zwrócili też uwagę, że elementy o wyraźnie zachodnim charakterze stylowym (głównie ażurowe wolutki na cokole z motywem ornamentu małżowinowo-chrząstkowego) mogą być wtórnym dodatkiem.
Mimo że informacja o ofiarowaniu skrzyneczki przez króla jest stosunkowo późna, można w tym przypadku mówić o dość dobrze udokumentowanej tradycji takiego pochodzenia. Wiadomo, że kościół Mariacki w Krakowie, a konkretnie kaplica Matki Boskiej Loretańskiej, znalazł się na trasie pielgrzymki do głównych krakowskich miejsc świętych, którą król odbył przed kampanią wiedeńską (Jan III był tam 13 VIII 1683 roku). W kościele odprawiono też mszę dziękczynną z udziałem monarchy po jego powrocie z wyprawy (27 XII 1683 roku). W tej sytuacji złożenie przez króla darów w tej świątyni wydaje się oczywiste. Warto zwrócić uwagę, że w kościele Mariackim zachowało się do dziś kilka ornatów wykonanych z tkanin orientalnych o nieznanym bliżej pochodzeniu (Odsiecz Wiedeńska 1683. Wystawa jubileuszowa w Zamku Królewskim na Wawelu w trzechsetlecie bitwy. Tło historyczne i materiały źródłowe, 1–2, Kraków 1990, vol. 1 – poz. kat. 620, 621, 629 na s. 327, 329–330, vol. 2 – il. 405, 412, 406 oraz barwna XXXV; jeden z nich uwzględniony został w niniejszym opracowaniu, zob. ornat biały z bazyliki Mariackiej w Krakowie). Możliwe więc, że król przekazał do kościoła więcej przedmiotów pochodzących z trofeów odsieczy, jednak nie mamy na ten temat żadnych informacji źródłowych.
Odrębną kwestią jest miejsce wykonania skrzyneczki. Bez gruntownych badań porównawczych jej rozstrzygnięcie nie będzie możliwe, jednak trzeba zauważyć, że drobne uzupełnienia w stylu zachodnim (kolumienki i woluty) tak zdecydowanie odróżniają się od korpusu naczynia, że trzeba jednak brać pod uwagę przeróbkę przedmiotu w Polsce, już po jego zdobyciu. Nie negując możliwości wykonania dzieła w warsztacie ormiańskim, można mieć poważne wątpliwości co do jego lwowskiej lokalizacji. Wówczas przedmiot tam wykonany musiałby trafić do Turcji, a potem ponownie do Polski, jeśli oczywiście przyjąć za w miarę pewne jego pochodzenie ze zdobyczy wojennej. Znamy jednak takie powikłane losy dzieł sztuki w tym okresie, wynikające ze skomplikowanych i bardzo ożywionych relacji państw europejskich z Turcją.
Literatura:
Katalog wystawy zabytków z czasów króla Jana III i Jego wieku, Kraków 1883 (wersja pełna, z dodatkami i tablicami), poz. kat. 18 na s. 4.
Stanisław Tomkowicz, Jerzy Mycielski, O wystawie jubileuszowej pamiątek i zabytków z epoki Jana III w Krakowie, Kraków 1883, s. 18.
Marian Sokołowski, Wystawa zabytków z czasów Jana III w r. 1883, Kraków 1884, s. 61.
Zabytki XVII wieku. Wystawa jubileuszowa Jana III w Krakowie 1883, [album wystawy], Kraków 1884, Objaśnienia – s. 7, tabl. XVII (w połowie wysokości tablicy, po prawej stronie).
Stanisław Świerz-Zaleski, Przewodnik po jubileuszowej wystawie epoki króla Jana III w Zamku Królewskim na Wawelu od 15 lipca do 30 września 1933 w dwustupięćdziesięciolecie odsieczy wiedeńskiej, Kraków 1933, poz. kat. 141 na s. 25.
Katalog zabytków sztuki w Polsce, 4, Miasto Kraków, 2, Kościoły i klasztory Śródmieścia, 1, red. Adam Bochnak, Jan Samek, Warszawa 1971, vol. 1 – Tekst, s. 38 (Relikwiarze skrzynkowe – poz. 1), vol. 3 – Ilustracje, il. 817.
Jan Samek, Importy w polskim rzemiośle artystycznym (na przykładzie złotnictwa i jubilerstwa), w: O rzemiośle artystycznym w Polsce, Materiały Sesji Naukowej zorganizowanej przez Oddział Poznański Stowarzyszenia Historyków Sztuki i Muzeum Narodowe w Poznaniu w dniach 22–24 października 1973, Warszawa 1976, s. 51, il. 18.
Adam Bujak [zdjęcia], Michał Rożek [tekst], Kościół Mariacki w Krakowie, Warszawa 1987, s. 26, il. 178.
Odsiecz Wiedeńska 1683. Wystawa jubileuszowa w Zamku Królewskim na Wawelu w trzechsetlecie bitwy. Tło historyczne i materiały źródłowe, 1–2, Kraków 1990, vol. 1 – poz. kat. 585 na s. 310 (notę opr. Andrzej Fischinger), vol. 2 – il. 370.
Jan Samek [tekst], Janusz Rosikoń, Chris Niedenthal [zdjęcia], Kościół Mariacki w Krakowie, Warszawa 1990, s. 33, il. 177, opis il. na s. 255.
Orient w sztuce polskiej, [katalog wystawy], Muzeum Narodowe w Krakowie, czerwiec–październik 1992, Kraków 1992, poz. kat. II/101 na s. 89–92 (notę opr. Joanna Daranowska-Łukaszewska), il. barwna XIII.
Tron Pamiątek ku czci „Najjaśniejszego, Niezwyciężonego Jana III Sobieskiego Króla Polskiego” w trzechsetlecie śmierci 1696–1996, [katalog wystawy], Muzeum Pałac w Wilanowie, 17 czerwca–30 września 1996, Warszawa 1996, poz. kat. 115 na s. 170–171 (notę opr. Krystyna Gutowska-Dudek), il. na s. 171.
Ormianie polscy. Odrębność i asymilacja, [katalog wystawy], Muzeum Narodowe w Krakowie, Kraków 1999, poz. kat. 121 na s. 107 (notę opr. Beata Biedrońska-Słota).
Adam Bujak [zdjęcia], Michał Rożek [wprowadzenie], Kraków. Bazylika Mariacka, Kraków 2001, il. górna na s 109.
Jan Samek, Skarbiec Bazyliki Mariackiej w Krakowie. Wyroby z metalu, Kraków 2004 [nakładem autora], s. 30, poz. 25 na s. 67, il. 37–38.
Droga do Watykanu. I. Kraków a Stolica Apostolska – Muzeum Historyczne Miasta Krakowa, II. Jan Paweł II – w 30. rocznicę wyboru na stolicę św. Piotra – Muzeum Archidiecezjalne Kardynała Karola Wojtyły w Krakowie, Katalog wystawy, Kraków 2008, poz. kat. III.10 na s. 116 (notę opr. Krzysztof J. Czyżewski, Dariusz Nowacki), il. na s. 117.
Jerzy Żmudziński, Jan III Sobieski wraca spod Wiednia – królewskie trofea i wota w świątyniach Polski, w: Jan III Sobieski. Polski król w Wiedniu, [katalog wystawy], Österreichische Galerie Belvedere, Wien, Winterpalais, 7 lipca–1 listopada 2017 roku, wyd. Paweł Jaskanis i Stella Rollig, red. Maike Hohn i Konrad Pyzel, München 2017, s. 220 (wydana została także równoległa wersja niemiecka).
