W pełni „zawodowy” historyk, który zajmował się osobą i epoką Jana III Sobieskiego, przeszedł do dziejów polskiej nauki przede wszystkim jako badacz stosunków dyplomatycznych i historii Europy Środkowo-Wschodniej. Jest to rys charakterystyczny w jego pracy badawczej, odróżniający go od współczesnego mu militarysty Jana Wimmera i pozwalający Wójcikowi spojrzeć na czasy Jana III z nowej perspektywy.
Zbigniew Wójcik urodził się 29 października 1922 r. w Warszawie. Był synem chorążego Walentego Wójcika, odpowiedzialnego za bezpieczeństwo marszałka Józefa Piłsudskiego i fakt ten znalazł odbicie w postawie późniejszego badacza także wobec tej postaci – a być może i wobec kwestii ukraińskiej. W okresie II wojny światowej należał do Armii Krajowej i rozpoczął studia historyczne na tajnym Uniwersytecie Warszawskim. Kontynuował je po wojnie, ucząc się m.in. u profesorów Janusza Wolińskiego i Władysława Tomkiewicza, wybitnych znawców XVII w. To właśnie u Tomkiewicza Wójcik obronił pracę magisterską Polityka Rudolfa II wobec Kozaczyzny 1594-1595 (1947), a następnie doktorską Ukraina w latach 1660-1663 (1950). Prace te jasno określiły jego kierunek zainteresowań. Pracując zrazu w Archiwum Głównym Akt Dawnych w Warszawie, a później w Naczelnej Dyrekcji Archiwów Państwowych, przygotował rozprawę habilitacyjną Traktat andruszowski 1667 roku i jego geneza, obronioną na Uniwersytecie Warszawskim w 1960 r. W 1971 r. uzyskał tytuł profesora. Od 1959 r. związał się na stałe z Instytutem Historii Polskiej Akademii Nauk w Warszawie. Umożliwiło mu to rozwijanie działalności naukowej, co zaowocowało około trzema setkami publikacji – książkami, edycjami źródłowymi i artykułami. Badacz przygotowywał je w oparciu o solidną kwerendę źródłową, przeprowadzaną w archiwach ówczesnego Związku Radzieckiego, a także Austrii, Francji i Wielkiej Brytanii.
Jako badacz dyplomacji interesował się Zbigniew Wójcik przede wszystkim stosunkami polsko-moskiewskimi i rolą Ukrainy w zmianie układu sił w Europie Środkowo-Wschodniej w XVII w. Już w początkowych pracach wskazywał na skutki krótkowzrocznej polityki polskiej na Ukrainie (Feudalna Rzeczpospolita wobec ugody w Perejasławiu, „Kwartalnik Historyczny” 1954) i potępiał działania Jeremiego ks. Wiśniowieckiego w okresie powstania Bohdana Chmielnickiego (Dzikie Pola w ogniu. O Kozaczyźnie w dawnej Rzeczypospolitej, Warszawa 1960). Warto dodać, że w późniejszych latach autor nieco złagodził surową ocenę kniazia Jeremiego, którego obrońcą był promotor Wójcika, Tomkiewicz. Wspomniana książka, poświęcona Kozaczyźnie, wywołała niemało kontrowersji, m.in. z uwagi na silnie akcentowaną przez autora współodpowiedzialność Polaków za tragiczne wydarzenia na Ukrainie w XVII w. Wątek ten podtrzymał Wójcik w popularnej pracy Wojny kozackie w dawnej Polsce, Kraków 1989.
Pisząc o zatargach polsko-kozackich, nie tracił Wójcik z oczu ich głównego beneficjenta: państwa moskiewskiego. Jemu poświęcił syntezę Dzieje Rosji 1533-1801, Warszawa 1971, a także szczegółowe studia z dziejów stosunków międzynarodowych: Między traktatem andruszowskim a wojną turecką. Stosunki polsko-rosyjskie 1667-1672, Warszawa 1968 i Rzeczpospolita wobec Rosji i Turcji 1674-1679. Studium z dziejów polskiej polityki zagranicznej, Wrocław 1976 (nie wspominamy tu licznych artykułów z tego zakresu). Wójcik odsłaniał w tych pracach bezwzględną i przebiegłą politykę moskiewską, która wyciągała korzyści z waśni polsko-kozackich i polsko-tureckich.
Owo zdobywanie sobie przez Moskwę przewagi politycznej i militarnej w tej części Europy stało się też dla Wójcika kluczem do oceny polityki polskiej. Widzimy to w dwóch jego znakomitych biografiach królów polskich: Jana Kazimierza i Jana Sobieskiego. Książka poświęcona ostatniemu Wazie jest chronologicznie późniejsza (Jan Kazimierz Waza, Wrocław 1997), jednak i w niej autor obok problemu wojny ze Szwecją silnie akcentuje kwestie kozackie, tatarskie i moskiewskie. Zdecydowanie jednak najbardziej problem ten wystąpił w pionierskiej biografii lwa Lechistanu – napisanej na 300-lecie odsieczy wiedeńskiej książce Jan Sobieski 1629-1696, Warszawa 1983 (wznowiona w 1994).
Jako badacz epoki Jana III Sobieskiego zasłużył się Zbigniew Wójcik odważnym podejściem do problematyki sojuszu z Habsburgami i kosztów długotrwałej wojny z Turcją. Jemu to zawdzięczamy słynne później sformułowanie „Jarzmo Ligi Świętej”, określające sytuację Polski po 1684 r. Wytrawny znawca mechanizmów politycznych i ukrytych celów dyplomacji europejskiej nie dał zwieść się mirażowi pogromcy Osmanów i wybawcy chrześcijaństwa, jaki tradycyjnie towarzyszył Janowi Sobieskiemu. Wójcik wskazywał na konsekwentne realizowanie przez Habsburgów własnych celów politycznych, do czego przystąpili natychmiast po batalii wiedeńskiej, a co nie zgadzało się z celami polskimi. Mamy tu na myśli nie tylko nierealne raczej plany pozyskania Węgier dla królewicza Jakuba, ale dużo sensowniejsze zakusy dotyczące hospodarstw naddunajskich: Mołdawii i Wołoszczyzny. Wójcik znakomicie pokazał, iż na habsburskie współdziałanie w podboju tych krajów nie było co liczyć (notabene znajomość sto lat wcześniejszych poczynań Rudolfa II na tym terenie doskonale pomagała w zrozumieniu interesów Wiednia). Punktem zwrotnym w narracji Wójcika jest nieudana kampania mołdawska Jana III w 1686 r., kiedy to z jednej strony zabrakło pomocy austriackiej, a z drugiej – przyszło się Polsce zgodzić na poważne ustępstwa wobec Moskwy. W gruncie rzeczy nieudana misja Krzysztofa Grzymułtowskiego do Moskwy i zawarcie pokoju wieczystego w 1686 r., który przypieczętowywał klęskę andruszowską, były ceną wymuszoną na Polsce przez sojuszników z Ligi Świętej za przyłączenie się państwa carów do wojny z Turcją. Moskwa zaś była tym atrakcyjniejszym sojusznikiem dla Wiednia, im mniej efektywna okazywała się Polska. Kampanią roku 1686 zamyka Wójcik okres aktywnej działalności międzynarodowej króla, mało już uwagi poświęcając ostatniej wyprawie mołdawskiej w 1691 r.
Opisując rządy Jana III, zwraca też Wójcik uwagę na anarchizację życia społecznego i osłabienie wewnętrzne państwa. Kluczowe są dla niego sejmy – grodzieński z 1688 r. i warszawski z 1688/1689 r., kiedy to król cofnął się przed decydującą rozprawą z magnacką opozycją. Przyczyny tej decyzji Jana III do dziś budzą spory wśród historyków, a sam Wójcik oceniał ją negatywnie, widząc w tym utratę szansy na zreformowanie państwa. Nie szczędził też krytyki królowi za jego nieumiejętną politykę kadrową (wykreowanie na Litwie Sapiehów, którzy stali się liderami opozycji) i dynastyczną. Słusznie zauważył, że zbyt jawne forsowanie królewicza Jakuba jako następcy tronu wzbudziło w elekcyjnej Rzeczypospolitej wiele niechęci i w efekcie jedynie zaszkodziło rodzinie Sobieskich.
Zbigniew Wójcik zasłużył się jako edytor, publikując Traktaty polsko-austriackie z drugiej połowy XVII wieku, Warszawa 1985 (osiemnaście dokumentów z lat 1656-1684) i Eryka Lassoty i Wilhelma Beauplana opisy Ukrainy, Warszawa 1972 (Wójcik był redaktorem, napisał wstęp i komentarze). Był też redaktorem naukowym opracowanej przez Zygmunta Abrahamowicza kroniki tatarskiej z czasów powstania Chmielnickiego: Mehmed Hadży Senai z Krymu: Historia chana Islam Gereja III, Warszawa 1971. Znany jest też jako autor lub współautor syntez z dziejów dyplomacji: Polska służba dyplomatyczna XVI-XVII wieku. Studia, Warszawa 1966 i Historia dyplomacji polskiej (połowa X-XX w.), t. 2: 1572-1795, red. Gerard Labuda, Warszawa 1982. Studentom historii znany też jest doskonale jako autor wielokrotnie wznawianego i uzupełnianego podręcznika z serii dziejów powszechnych Państwowego Wydawnictwa Naukowego; Historia powszechna XVI-XVII wieku, Warszawa 1968.
Dodajmy na zakończenie, że Wójcik nie unikał też tematów współczesnych, związanych z odzyskaniem niepodległości przez Polskę. Brał przy tym w obronę Józefa Piłsudskiego, któremu poświęcił popularną – acz opatrzoną aneksem źródłowym – biografię Józef Piłsudski 1867-1935, Warszawa 1999 (napisaną „przeciw paszkwilantom”).
Jeszcze za życia doczekał się uznania, będąc w latach 1972 i 1979 jako visiting profesor na Uniwersytetach Harvarda i Columbia w USA i zostając członkiem amerykańskiej Ukrainian Academy of Arts and Sciences oraz Instytutu Józefa Piłsudskiego w Nowym Jorku. Za biografię Jana III otrzymał nagrodę Fundacji Alfreda Jurzykowskiego. W 1991 r. odznaczono go Krzyżem Kawalerskim Orderu Polonia Restituta. Zbigniew Wójcik zmarł w Warszawie 22 marca 2014 r.
