Budowę zwierzyńca zapoczątkowało pismo hrabiego Aleksandra Potockiego z 3 czerwca 1844 r.[1], w którym ówczesny właściciel Wilanowa nakazał urządzić zwierzyniec w lesie kabackim. Budowę ukończono w 1849 r., koszt ogólny inwestycji wyniósł 13 994 zł i 17 gr, a jego powierzchnia objęła ok. 220 ha.
Tuż po zakończeniu budowy zajęto się zasiedlaniem zwierzyńca. Jako pierwsze 1 sierpnia 1849 r. wpuszczono dwie sarny rogacze (pierwszy z Wilanowa zaś drugi od hrabiego Stanisława Potockiego z Koszyków), a następnie lochę i odyńca, które trafiły tam z Natolina. W zwierzyńcu znalazły się również cztery jelenie: dwa siedmioletnie byki (jeden od hrabiego Lubomirskiego, a drugi od pana Gumińskiego z kolonii Brzeziny), niemający jeszcze roku byczek przywieziony z Warszawy oraz łańka w tym samym wieku. Sprowadzono także 14 danieli, w tym 12 łań (jedna zdechła) i dwa byki, od generała wojsk polskich hrabiego Wincentego Krasińskiego z Opinogóry[2]. Łącznie 17 lutego 1850 r. zinwentaryzowano: cztery jelenie, 13 danieli, dwie sarny rogacze i dwa dziki.
Bardzo ciekawą wiadomość przekazuje pismo z 16 lutego 1850 r. Informuje ono, że „maciora dzików pozostała prośna od tego pojedynka” i według wyliczeń 5 kwietnia powinna się prosić[3]. Nie zachowały się niestety żadne przekazy, które mogłyby potwierdzić przyjście dzików na świat. Według raportu z 1 grudnia 1850 r. w zwierzyńcu znajdowało się już: siedem jeleni (pięć byków i dwie łanie), 22 daniele (cztery byki i 18 łań), trzy dziki (odyniec i dwie lochy) i sarna rogacz[4].
Aby zwierzęta miały łatwy dostęp do wody, wykopano w zwierzyńcu cztery stawy. Postawiono również dwie szopy, które miały dwojaką funkcję: służyły jako paśniki, a zarazem stanowiły schronienie od silnych wiatrów i obfitych opadów.
Zwierzyńcem opiekował się dozorca. Od 1 stycznia 1850 r. jako pierwszy funkcję tę sprawował Jan Turk[5]. Otrzymywał on roczne wynagrodzenie w wysokości 150 zł oraz w naturze: 768 l żyta, 128 l pszenicy, 512 l jęczmienia, 256 l grochu, 256 l gryki, 19,5 kg soli, 777,5 kg słomy oraz 0,56 ha ogrodu[6]. Co ciekawe, mógł on utrzymywać nie więcej niż jedną krowę, a tłumaczono to tym, że miał pod swą opieką paszę do wykarmienia zwierząt. 13 września 1852 r. stanowisko dozorcy zwierzyńca objął Antoni Trubicki, były gajowy z Osiecka. Jego następcą był Wincenty Olszewski, a po jego śmierci w październiku 1855 r. nowym dozorcą został Jan Tomczyk. Pełnił on służbę do 1 stycznia 1863 r., kiedy to stanowisko objął Andrzej Książela[7]. Na tej osobie kończy się wiedza autora dotycząca kolejnych osób piastujących to stanowisko. Stróż do pomocy miał dwóch gajowych. Do ich zadań należało m.in. odszukiwanie co roku zrzuconych poroży byków danieli oraz jeleni, a następnie odstawianie ich do pałacu w Wilanowie.
Pismo z 1 grudnia 1851 r.[8] przekazuje bardzo ciekawą informację dotyczącą ilości pokarmu, jakiej dziennie potrzeba było do wykarmienia zimą poszczególnych zwierząt w zwierzyńcu. Jelenie i daniele otrzymywały wówczas po 2 kg owsa i po 2 kg siana na sztukę, dziki zaś – 12 kg kartofli. Kiedy temperatura drastycznie spadała, jelenie i daniele otrzymywały taki sam dzienny przydział owsa, ale za to siana 3,2 kg, a dziki – 13,5 kg kartofli.
Liczba zwierzyny w zwierzyńcu wciąż wzrastała: zgodnie z wykazem z 20 listopada 1857 r. wynosiła 207 sztuk (29 jeleni i 178 danieli)[9], a 31 października 1861 r. już 321 sztuk (44 jelenie i 277 danieli)[10]. W zwierzyńcu prowadzono jednocześnie hodowlę i systematyczny oraz racjonalny odstrzał. Pozyskana w ten sposób dziczyzna trafiała do kuchni pałacowej lub przeznaczana była na podarki dla różnych osób.
Ostatnia zachowana informacja o inwentaryzacji w zwierzyńcu z 9 lipca 1869 r. wykazywała 33 sztuki: trzy jelenie (byk i dwie łanie) oraz 30 danieli (pięć byków i 25 łań)[11].
[1] AGAD, AGWil, dział XVIII Administracja leśna, sygn. 145, s. 8.
[2] AGAD, AGWil, dział XX Biuro rządcy dóbr Wilanów, sygn. 130, s. 27
[3] Tamże, s. 25.
[4] Tamże, s. 44.
[5] AGAD, AGWil, dział XVIII Administracja leśna, sygn. 58, s. 354.
[6] AGAD, AGWil, dział XX Biuro rządcy dóbr Wilanów, sygn. 130, s. 100–101.
[7] AGAD, AGWil, dział XVIII Administracja leśna, sygn. 148, s. 20.
[8] Tamże, sygn. 146, s. 46.
[9] AGAD, AGWil, dział XX Biuro rządcy dóbr Wilanów, sygn. 130, s. 145.
[10] Tamże, s. 202.
[11] Tamże, s. 251.
