Miejscowość Bad Aussee, słynąca ze swej kopalni soli, od średniowiecza była ważnym punktem na mapie Styrii – to istotny przystanek dla wszystkich osób podróżującym między Salzburgiem, Linzem, Grazem, Wiedniem a Monachium. Okazuje się ona także bardzo ciekawa dla historyków badających mechanizmy kształtowania się nowożytnych wyobrażeń o państwach europejskich w Świętym Cesarstwie Rzymskim[1]. Bowiem na ścianie jednej z miejskich gospód około 1725 roku zawisł obraz olejny w formie tabeli, zatytułowany „Krótki opis znajdujących się w Europie narodów i ich cech”, zwany też styryjską tablicą narodów[2].
Zabytek zawiera tabelę cech mieszkańców 10 państw europejskich przedstawionych w charakterystycznych dla siebie strojach, ukazanych w porządku cywilizacyjnego starszeństwa. Począwszy od przedstawicieli krajów romańskich: Hiszpanów, Francuzów, Włochów, przez germańskich: Anglików i Niemców, terytorium „przejściowego” (między żywiołami romańskim i niemieckim): Szwecji, po ludy Europy Centralnej i Wschodniej: Polaków, Węgrów, Rosjan oraz Turków/Greków. Każdy z wymienionych narodów został scharakteryzowany na podstawie siedemnastu cech. Zostały one podzielone na zagadnienia historyczno-krajoznawcze („wiadomości”, „ich kraj”, „religijność”, „uznaje za władzę”, „mają dostatek”) oraz o charakterze narodowym („obyczaje”, „przymioty z natury”, „rozum”, „cechy”, „ubiory”, „przywary”, „upodobania”, „choroby”, „cnoty wojenne”, „rozrywki”, „porównania ze zwierzętami”, „koniec ich życia”). Zdaniem badaczy autor tabeli prawdopodobnie wzorował się na sztychach: „Prawdziwym przedstawieniu i opisaniu najważniejszych narodów znajdujących się w Europie” autorstwa Josefa Friedricha Leopolda (1718–1726) lub „Małym zwierciadle Europy, przedstawiającym cechy charakteru i wszelkie osobliwości dziewięciu najznamienitszych europejskich narodów bez uprzedzeń, szyderstwa, drwiny, pośmiewiska, ku wszelkiej ciekawości i uciesze” Martina Engelbrechta (ok. 1730)[3]. Prace powstały w kręgu drukarzy augsburskich. To, co zwraca uwagę, to uderzające podobieństwo obu tablic (choć między nimi nie brakuje sporych różnic), bliskość czasowa ich pojawiania się oraz prawdopodobnie wspólne podstawy źródłowe, z których autorzy korzystali na potrzeb stworzenia obrazów.
Choć wspomniane wyżej zabytki zdają się być ze sobą bezsprzecznie powiązane, nie udało się jednoznacznie określić ich źródeł. Można przypuszczać, że są one wyrazem powszechnych wyobrażeń o cechach narodowych, funkcjonujących w Europie przełomu wieków. Przypuszczenie to potwierdzają liczne opisy podróży, przewodniki, kompendia wiedzy autorów francuskich, angielskich, niemieckich[4]. Źródeł tablic niemieckojęzycznych tego okresu, ze względu na bliskość przypuszczalnych dat ich powstania, upatruje się w dwóch tomach encyklopedii Johanna Heinricha Zedlera, ze względu na dobór oraz opisanie przez autora cech narodowych. Powstaniu obrazów i sztychów poświęconych stereotypom zapewne przyświecał pewien cel. Pochodzenie autorów opisywanych zabytków tłumaczy podkreślanie przez nich przewodniej roli kultury niemieckiej, jej wyższości nad zepsutą romańską, czy niedoskonałą i niedojrzałą kulturą narodów zamieszkujących tereny na wschód od Łaby. Ta narracja niekoniecznie była jednak poglądem dominującym w całym kręgu kultury niemieckiej. Dla czytelnika interesujące może okazać się porównanie cech Niemców, Włochów i Polaków, które bardzo dobrze obrazuje mechanizm utrwalania określonych wyobrażeń, oraz punkt widzenia autora omawianego zabytku.
W obyczajach Włoch był podstępny, Niemiec otwarty, Polak zaś prostacki. W dość ogólnej kategorii „przymioty z natury” określono kolejno: zazdrość, jako „bardzo dobre” oraz „jeszcze dzikie”. Rozum mieszkańca Italii był przenikliwy, Niemca – przebiegły, a podejście Polaków określono jako lekceważące. Cechą dominującą przedstawicieli wspomnianych państw miały być kolejno wygodnictwo, wszędobylstwo oraz przeciętność. Kategorię „wiadomości”, rozumianych jako specjalizowanie się w danej dziedzinie, opisano następująco: prawo kościelne, prawo oraz językoznawstwo[5]. Włoch ubierał się przyzwoicie, Niemiec wzorował na panującej modzie, a Polak preferował sukmany. Wśród narodowych przywar autor wymienił kolejno: pożądliwość, rozrzutność oraz chciwość. „Upodobania” omawianych trzech narodów są od siebie diametralnie różne: złoto, pijaństwo oraz szlachectwo. Najbardziej powszechne we Włoszech, Świętym Cesarstwie oraz Rzeczypospolitej były: „najgorsze zarazy”, podagra oraz przepuklina. Krajobrazy państw scharakteryzowano jako okazałe i przyjemne, dobre oraz lesiste. W czasie wojny Włosi cechowali się ostrożnością, Niemcy – nieprzezwyciężalnością, a Polacy –gwałtownością. W kategorii „religijność” narody wyróżniały się kolejno „nieco lepszą” (w porównaniu z innymi wymienionymi w tablicy) lub „bardzo dużą” pobożnością oraz infantylną, przypisaną Polakom opisaną jako „wierzy rozmaicie”. Autor trafnie przedstawił, kogo dane ludy uznają za władzę. Są to kolejno: patriarchat, cesarz oraz „wybrany”. Każdy naród posiadał dostatek określonych dóbr: win, zbóż oraz futer. Bardzo ciekawą kategorią są „rozrywki”. W odróżnieniu od zamiłowania narodu włoskiego do plotek, a niemieckiego – do picia, Polacy z największą lubością kłócili się pod byle pretekstem. Niemcy byli utożsamiani z nadużywaniem alkoholu i lekkomyślnością również w Rzeczypospolitej, gdzie nazwanie kogoś „głupim” lub „pijącym jak Niemiec” uznawano za niemałą obelgę jeszcze pod koniec XVIII wieku. Natomiast we francuskich drukowanych ilustracjach propagandowych okresu tzw. wojny Francji z koalicją (1672-1679) przedstawiciele Świętego Cesarstwa i Brandenburgii powszechnie ukazywani byli z butelkami alkoholu, niekiedy w postawie leżącej. Przedstawicielom państw zamieszonych na omawianej tablicy jej autor przypisał zwierzęta, które najlepiej oddawały ogólny charakter danego narodu. Włocha reprezentował lis, Niemca – lew, a Polaka – niedźwiedź. Dość osobliwie autor tablicy przedstawił okoliczności śmierci każdego z wymienionych mieszkańców danego terytorium. Włosi odchodzili w klasztorach, Niemcy „w winie”, Polacy zaś… w stajniach[6]. Bez odpowiedzi zapewne pozostanie kwestia, na ile obraz świata zaprezentowany na tablicy styryjskiej oraz w innych podobnych źródłach miał charakter humorystyczny.
Tak zwane tablice narodów powstawały już wcześniej, na przykład we Francji, jednak w odmiennej formie od niemieckich. W drugiej połowie XVII wieku przybierały formę almanachów (kalendarzy) plakatowych i w formie alegorycznej przedstawiały państwa przy okazji różnych wydarzeń, np. bitew, traktatów pokojowych lub scen związanych z życiem dworu królewskiego. Wśród przykładów takich wyobrażeń można wyróżnić Almanach Royal: Tableav des Nations de L’Europe / sous le Regne de Louis XIIII. En tout Victorieux…, w którym delikatna, młodzieńcza postać symbolizująca Polskę, jest nieco schowana za alegoriami Cesarstwa i Portugalii[7]. W ten sposób autor zapewne nawiązywał do bezkrólewia panującego w Polsce po abdykacji Jana II Kazimierza, wojny domowej (rokosz Lubomirskiego) oraz podpisania niekorzystnego z punktu widzenia aspiracji państwa polsko-litewskiego pokoju w Andruszowie w 1667 roku. Kalendarz narodów z 1687 roku, pt. „Tryumf religii dzięki zapałowi książąt chrześcijańskich” został wydany w Paryżu przez nieznanego autora z okazji zwycięstwa wojsk cesarskich w bitwie pod Mohaczem. Uwagę zwraca postać Jana III Sobieskiego w pełnej zbroi, w długiej szacie, z futrzaną czapką oraz insygniami królewskimi[8]. Z kolei almanach na rok 1688 – zatytułowany „Taniec prowincji zdobytych na Turkach / Upadek Imperium Ottomańskiego” – przedstawia Karola V, księcia Lotaryngii, Maksymiliana II, elektora Bawarii oraz Jana III Sobieskiego w pełnych zbrojach oraz z elementami strojów narodowych (kontusz, futra, czapka), tańczących w kręgu wraz z postaciami symbolizującymi m.in. Ukrainę, Węgry, Moskwę, Chanat Krymski i Maroko[9]. Wkrótce na fali zmian w społecznych w duchu oświeceniowym, wizerunki zamieszczane w ilustracjach, dotychczas pozbawione głębszego komentarza, zaczęto uzupełniać o objaśnienia, zdania wypowiadane przez postacie oraz zestawienia ich cech charakteru lub narodu.
Obrazowe przedstawienia mieszkańców państw europejskich miały istotne znaczenie w systemie ówczesnej komunikacji społecznej. Bezsprzecznie duża część obserwacji wyglądu, zachowania, relacji międzyludzkich odzwierciedlała rzeczywistość. W tym sensie zbiór cech zawarty w styryjskiej tablicy narodów mógł pełnić funkcje informacyjne dla podróżujących. W przeciwieństwie jednak do przykładów francuskich, tablice niemieckie powstawały geograficznie bliżej, np. w Rzeczypospolitej. Mogłoby to oznaczać lepszą orientację w polskiej rzeczywistości politycznej i kulturowej. Powielany w ilustracjach, kompendiach wiedzy oraz drukach ulotnych schemat prezentacji Polaków może zastanawiać. Zdaje się więc, że już w pod koniec XVII wieku polskie cechy narodowe stanowiły już określony zbiór poglądów europejskiej opinii publicznej. Należy podkreślić, że ich forma i treść były niejednokrotnie w znacznym stopniu retuszowane, by zwiększyć zainteresowanie odbiorcy. Rzetelność przekazywanych informacji w takich źródłach wiedzy nie była najważniejsza – były one jedynie nastawione na poczytność oraz miały zawsze z góry ustalony cel propagandowy, uzupełniały przy tym deficyt informacji ze świata. Tablice narodów były więc elementem ówczesnych mass mediów.
W ujęciu komunikacyjnym wizerunek można podzielić na dwa rodzaje. Pierwszy to obraz materialny, czyli opis, podobizna lub bezpośredni kontakt. Drugi jest nazywany wyobrażeniem mentalnym, szerzej znanym jako reputacja, opinia lub tożsamość. W przypadku ówczesnych druków ulotnych, kalendarzy, ilustracji, w końcu książek, tak po dziś dzień wizerunek społeczny jest nierozerwalnie związany z oficjalną narracją polityczną[10]. W realiach epoki nowożytnej informacje wydawane na kartach druków, sztychów, przedstawione za pośrednictwem dzieł sztuki, miały na celu wpływanie na tzw. theatrum mundi, miały przekazywać odbiorcom określony obraz świata. W efekcie cechy narodowe zawarte w tablicach narodów ze Styrii i Augsburga lub na francuskich plakatach w jakimś stopniu reprezentują dominujący wówczas wizerunek społeczny Włochów, Hiszpanów czy Polaków, jednocześnie kształtując go poprzez wzmacnianie i utrwalanie określonego obrazu lub narracji[11].
Omawiając cechy oraz wizerunki przedstawiane w nowożytnych plakatach oraz tablicach narodów, należy patrzeć na nie przez pryzmat ówczesnych wydarzeń politycznych. Każde wydarzenie może łatwo zostać przedstawione w określony, przemyślany sposób poprzez zbudowanie odpowiedniej z punktu widzenia komentatora i jego zamiarów narracji. Hayden White był zdania, że „przeszłość […] nie istnieje niezależnie od jej przedstawień”[12]. Opis przeszłości, znany jako historiografia, należy ujmować w kategoriach literackiego artefaktu. Oznacza to, że historia nie jest jedynie nauką. Staje się opowieścią, narracją. Zarówno dziś, jak w osiemnastym stuleciu narracja może być narzędziem polityki.
Za podsumowanie niniejszego artykułu opisującego wiedzę zawartą w tablicach narodów niech posłuży przykład francuskiej opinio communis. W ogarniętej niepokojami, niedostatkiem i nieporządkiem Europie, w oczach odbiorcy almanachów plakatowych i tablic narodów król Ludwik XIV (czyli Królestwo Francji) miał jawić się jako oaza pokoju, dobrobytu, źródło sprawiedliwości i porządku[13]. Po upadku Frondy (1649–1653) Colbert utworzył wydział biblioteczny (Libraire), odpowiedzialny za udzielanie zezwoleń i przywilejów, które stały się obowiązkowe dla wszystkich druków wydawanych we Francji. Za symboliczne można uznać, że pod koniec życia sam Ludwik XIV kazał czytać sobie zagraniczne dzienniki, aby być lepiej poinformowanym, i tym samym udowodnił, jak niewielkie zaufanie miał do wiadomości publikowanych we Francji za swoich rządów[14].
[1] W niemieckim kręgu kulturowym przełomu XVII i XVIII wieku bardzo popularne stały się tzw. Volkertafel, czyli przedstawienia charakteru poszczególnych mieszkańców starego kontynentu. Vide: Müller H., Die slawischen Völker in den Völkertafeln des 18. Jahrhunderts, Berlin 2012, [dostęp: 29.11.2023]. https://www.academia.edu/5302731/Die_slawischen_Völker_in_den_Völkertafeln_des_18_Jahrhunderts?f_ri=885465.
[2] Kurze Beschreibung der in Europa befindlichen Völcker und Ihren Eigenschaften, [dostęp: 29.11.2023] https://germanhistory-intersections.org/de/migration/ghis:image-98. Wspomnianej tablicy został poświęcony rozdział U źródeł wyobrażeń o charakterze narodowym Polaków. Styryjska tablica narodów w niezwykle pasjonującej książce J. Kordela pt. Królestwo anarchii. W poszukiwaniu nowożytnych wyobrażeń o Rzeczypospolitej i jej mieszkańcach, Warszawa 2020, s. 55–91.
[3] Leopold J.F., Aigentliche Vorstell= und Beschreibung der Fürnehmsten in Europa. befindlicher LandVölcker, [dostęp: 29.11.2023] http://www5.kb.dk/maps/kortsa/2012/jul/kortatlas/object78895/en/; Stanzel F.K, Europäer: Ein imagologischer Essay, Heidelberg 1998, s. 17; cyt. za: Kordel J., Królestwo anarchii…, op. cit., s. 56.
[4] Wśród przykładowych opracowań można wymienić: Malinowska T., Rzeczpospolita szlachecka we francuskich starodrukach (1573–1795), Poznań 2020; Tende G. de, Relacja historyczna o Polsce, tłum i red. T. Falkowski, Warszawa 2013; Ogier Ch., Dziennik podróży do Polski 1635–1636, tłum. Z. Gołaszewski, Gdańsk 2010; Polska stanisławowska w oczach cudzoziemców, t. 1–2, red. W. Zawadzki, Warszawa 1963; Chynczewska-Hennel T., Rzeczpospolita XVII wieku w oczach cudzoziemców, Wrocław, Warszawa, Kraków 1993; Radłowski Z., Jak narody widzą siebie nawzajem? Stereotypy narodowościowe na przykładzie Polski i Niemiec. Siedemnastowieczne mowy wygłoszone na uniwersytecie w Tybindze, tłum. J. Wojtczak-Szyszkowski, Warszawa 2018; Wolter, Pisma przeciwko Polakom, wstęp i przekład M. Skrzypek, Warszawa 2017; Forycki M., Anarchia polska w myśli oświecenia. Francuski obraz Rzeczypospolitej szlacheckiej u progu czasów stanisławowskich, Poznań 2004; Łukasiewicz D., Czarna legenda Polski. Obraz Polski i Polaków w Prusach 1772–1815, Poznań 1995; Ojrzyński R., Obraz Polski i Polaków w pismach Eneasza Sylwiusza Piccolominiego (papieża Piusa II), Warszawa 2014.
[5] Atrybuty nad wyraz aktualne. W opinii cudzoziemców Polacy mieli niezwykłą łatwość uczenia się i posługiwania innymi językami. Vide: Starowolski S., Polska albo opisanie położenia Królestwa Polskiego, tłum. A. Piskadło, Kraków 1976, s. 121.
[6] Dokładna analiza cech narodowych zawartych w tablicy z Aussee w: Kordel J., Królestwo anarchii…, op.cit., s. 55–91.
[7] Van der Mael, M., Almanach Royal: Tableav des Nations de L’Europe / sous le Regne de Louis XIIII. En tout Victorieux…, Paryż 1669; [dostęp: 29.11.2023], https://gallica.bnf.fr/ark:/12148/btv1b55003957b.item.
[8] Jollain F., Almanach Royal: Le triomphe de la Religion par le zèle des princes chrétiens, Paryż 1687; [dostęp: 29.11.2023], https://gallica.bnf.fr/ark:/12148/btv1b6945533m.
[9] Idem, Almanach Royal: Le Bransle des Provinces Conquises sur les Turcs, oû La Decadence de L'Empire Ottoman, Paryż 1688; [dostęp: 29.11.2023], https://gallica.bnf.fr/ark:/12148/btv1b6945524n.
[10] Maciszewski J., Mechanizmy kształtowania się opinii publicznej w Polsce doby kontrreformacji, [w:] „Wiek XVII – kontrreformacja – barok. Prace z historii kultury”, Wrocław 1970, s. 55–72
[11] Więcej na temat procesu kreacji rzeczywistości za pośrednictwem obrazu: Dukić D., Axiological Foundations of Imagology, [w:] „New Perspectives on Imagology”, Lejda 2022, s. 70–92; [dostęp: 29.11.2023], https://brill.com/downloadpdf/book/9789004513150/BP000013.pdf
[12] White H., Tekst historiograficzny jako artefakt literacki, tłum. M. Wilczyński, [w:] White H., Poetyka pisarstwa historycznego, przeł. E. Domańska, M. Wilczyński, A. Marciniak, Kraków 2010, s. 80.
[13] Delaplanche J., Louis XIV sur le champ de bataille. L’invention d’un héroïsme royal entre textes et images, [w:] „Versalia. Revue de la Société des Amis de Versailles”, 16 (2013), s. 71–90; [dostęp: 29.11.2023], https://www.persee.fr/doc/versa_1285-8412_2013_num_16_1_925.
[14] Bély L., La France au XVIIe siècle. Puissance de l’État, contrôle de la société, Paryż 2009, s. 667.
