Jeszcze na początku obecnej dekady można było, jak sądzę, śmiało postawić tezę-skargę, że wywodzące się w dużej mierze z chłopstwa społeczeństwo polskie niewiele, jeśli cokolwiek, pamięta o „kamiennym losie” (Józef Niećko) jego pańszczyźnianych przodków. Dziś postawienie takiej diagnozy byłoby tylko połowicznie prawdziwe. O ile bowiem, jeśli chodzi o przeważającą część polskich elit symbolicznych, ale także ogół społeczeństwa, świadomość poddańczo-pańszczyźnianej przeszłości nadal pozostawia wiele do życzenia, o tyle w dyskursie publicznym pojawiło się w ciągu ostatnich lat wiele głosów, próbujących „odpomnieć” zmarginalizowane dzieje naszego chłopstwa, by wspomnieć tylko toczącą się mniej więcej od ośmiu lat z mniejszą lub większą intensywnością medialną debatę nad chłopskimi korzeniami Polaków, na której pojawienie się w dużej mierze miały wpływ zaistniałe w 2011 roku wydarzenia, jak głośne przedstawienie W imię Jakuba S. duetu Strzępka-Demirski, płyta Gore. Pieśni buntu i niedoli XVI-XX wieku kolektywu muzycznego R.U.T.A. pod przewodnictwem Macieja Szajkowskiego, budząca szeroki rezonans w humanistyce obszerna monografia Jana Sowy Fantomowe ciało króla czy nagrodzona Nike powieść Pióropusz nestora nurtu chłopskiego w polskiej literaturze, Mariana Pilota. Kolejnymi ważnymi punktami przywracania pamięci o naszej wypartej chłopskości były m.in.: książka Prześniona rewolucja (2014) Andrzeja Ledera oraz powstały w środowisku skupionym wokół Stowarzyszenia Folkowisko pierwszy polski film dokumentalny o pańszczyźnie, zatytułowany znacząco Niepamięć (premiera grudzień 2014) oraz towarzyszące mu, niekiedy bardzo gorące, dyskusje, odbywające się wraz z pokazami filmu w głównych miastach Polski. Należy także wskazać na szereg wystaw artystycznych, poczynając od zorganizowanej z okazji 150. rocznicy zniesienia pańszczyzny w Królestwie Polskim Into the Country w galerii SALT Ulus w Ankarze (11.09 – 1.11.2014), przez m.in. pany chłopy chłopy pany, (BWA Sokół i Muzeum Okręgowe w Nowym Sączu, 24.06 – 11.09.2016), Polska – kraj folkloru? ( „Zachęta”, 15.10.2016 – 15.01.2017), po Późną polskość. Formy narodowej tożsamości po 1989 roku (CSW Zamek Ujazdowski, 31.03-06.08.2017). Warto też wspomnieć o ogólnopolskiej konferencji naukowej Chłopskość i jej dziedzictwo w polskiej historii i kulturze zorganizowanej w kwietniu 2017 r. przez tak szacowną instytucję jaką jest Instytut Badań Literackich PAN. A to tylko część zjawisk, świadczących o tym, że praca pamięci w zakresie upominania się o wyparte chłopskie dziedzictwo została podjęta i choć jest to na razie jeszcze orka na ugorze, by przywołać tytuł ważnej w dyskusji nad chłopskością w dwudziestoleciu międzywojennym książki Jana Wiktora, to trzeba mieć nadzieję, że powoli bo powoli, ale spulchni ona twardą skorupę naszej narodowej amnezji tak, że w końcu zaczniemy sobie uprzytamniać „skąd nasz ród” rzeczywiście jest: nie z królewskich pałaców i szlacheckich dworków, tych – jak to pisał Bruno Jasieński w Słowie o Jakubie Szeli – „szklanookich pająków”, zawisłych w „pajęczynie […] pól i parcel”, lecz z zamotanych „w nitkach drożyn/ wątłych much wieśniaczych zagród”[1]. „Plwajmy [więc] na tę skorupę i zstąpmy do głębi”…
W tym to Mickiewiczowskim duchu (czyż my, mimo wszystko, nie „z niego wszyscy”?) w dalszej części niniejszego eseju chciałbym odłożyć jedną skibę w tej orce, a mianowicie chciałbym najpierw w sposób syntetyczny przedstawić kluczowe „momenty” wykształcania się systemu poddańczo-pańszczyźnianego (część I), a następnie ukazać – oczywiście w mocno ograniczonym i wybiórczym zakresie – jak ta „ciemna” karta naszej historii, jaką była pańszczyzna i poddaństwo chłopek i chłopów, została utrwalona w szeroko pojętych tekstach literackich (poezja, proza, publicystyka, pamiętnikarstwo itd.) (część II).
Cały tekst jest dostępny w formacie pdf.
[1] B. Jasieński, Słowo o Jakubie Szeli, [w:] tenże, Poezje zebrane, wstęp, oprac. i komentarze B. Lentas, współpraca M. Ogonowska, Gdańsk 2008, s. 158.
