Seminaria Monumentum Sobiescianum
W roku 2012 Muzeum Pałacu w Wilanowie powołało zadanie programowe pod nazwą Monumentum Sobiescianum, którego celem było zintegrowanie wszelkich działań – badawczych i popularyzatorskich - poświęconych postaci króla Jana III Sobieskiego, rodzinie Sobieskich oraz dziejom królewskiej rezydencji. Pałac w Wilanowie jest bowiem nie tylko miejscem spotkań publiczności ze sztuką i historią, ale niezmiennie, od ponad 300 lat pozostaje pomnikiem dokonań, planów politycznych i cnót przyświecających rządom wielkiego monarchy, a w kolejnych stuleciach pozostawał materialnym świadectwem jego pamięci.
Reminiscencje materialne i ideowe Jana III oraz jego spadkobierców są tu najsilniej obecne; inspirują nas w pracy badawczej, zachęcają do intelektualnych poszukiwań.
W ramach programu organizujemy regularnie seminaria naukowe, podczas których omawiane są zainteresowania artystyczne i naukowe monarchy, jego dokonania jako mecenasa i opiekuna uczonych oraz artystów, etapy powstawania i wyposażania oraz sposób funkcjonowania dóbr należących do rodziny Sobieskich, a także późniejsze dzieje ich rezydencji. Tematem podejmowanym podczas seminariów jest także pamięć o Janie III i jego czynach, utrwalona w przekazach artystycznych powstających w wiekach późniejszych.
Założeniem spotkań organizowanych z udziałem pracowników Muzeum i współpracujących badaczy, głównie historyków oraz historyków sztuki, jest integracja środowiska i tworzenie platformy wymiany wiedzy oraz inspirowanie do dalszych badań. Każde seminarium otwiera wykład lub prezentacja wybranego tematu przez prelegenta, po czym następuje dyskusja z zaproszonymi gośćmi. Seminaria są organizowane od 2012 roku.
Seminaria z cyklu Monumentum Sobiescianum:
2024
9 maja
dr Anna Czarniecka podsumuje swoją pracę nad przygotowaniem kolejnego, trzeciego tomu korespondencji królowej Marii Kazimiery z lat 1699-1703, listów z Archiwum Sobieskich w Oławie.
2023
30 marca
dr Jarosław Pietrzak
Klasztor benedyktynek-sakramentek w Palazzo Zuccari w Rzymie jako przejaw religijności i działalności fundatorskiej królowej Marii Kazimiery d’Arquien Sobieskiej.
Królowa Maria Kazimiera d’Arquien Sobieska słynęła nie tylko z rozbudzonych ambicji politycznych, którym poświęcono już wiele miejsca w literaturze historycznej, ale i pobożności. Jej przejawem stała się m.in. fundacja klasztoru mieszczącego się w rzymskiej rezydencji wdowy po Janie III – Palazzo Zuccari naTrinita dei Monti.
Podczas wystąpienia poruszono zagadnienia, które rzucają nowe światło na ową inicjatywę Marii Kazimiery. Powstanie klasztoru zostało zaprezentowane nie tylko w kontekście pobożności królowej, ale także rozwijającego się w ciągu XVII w. kultu Najświętszego Sakramentu i udziału w nim zakonu benedyktynek. Fundacja kościoła i klasztoru benedyktynek-sakramentek, wzniesionych z inicjatywy monarchini w Warszawie jako wotum za zwycięstwo wiedeńskie, jest więc punktem odniesienia dla okoliczności powstania klasztoru rzymskiego. By doprowadzić swoje zamierzenie do celu, Maria Kazimiera zwracała się zarówno bezpośrednio do papieża Klemensa XI, jak i do wpływowych członków Kurii Rzymskiej oraz przedstawicieli rodziny Albanich, z której wywodził się papież. Rozważania dr Pietrzaka zostały oparte na bogatej korespondencji królowej, awizach, nie analizowanych dotychczas materiałach z archiwum prywatnego rodziny Albanich w Pesaro oraz dokumentach francuskich, w których podejmowana jest kwestia rzymskiej fundacji.
18 maja
dr Aneta Markuszewska
W cieniu korony. Rzym, gender i operowe pary dedykowane Stuartom.
W latach 1720–1730 Jakubowi III Stuartowi i jego żonie Marii Klementynie Sobieskiej zadedykowano 16 oper wystawianych w najważniejszym i najelegantszym teatrze operowym Rzymu – Teatro d’Alibert, a także dwie w roku 1724 w Teatro della Pace. Były to dzieła tak wybitnych kompozytorów jak Francesco Gasparini, Leonardo Vinci, Nicola Porpora i Domenico Sarro, a wśród wykonawców znaleźli się m.in. śpiewacy-kastraci: Farinelli, Gizzi, Cafarelli, Farfallino.
Na podstawie repertuaru i zachowanych częściowo dokumentów Teatro d’Alibert można zauważyć, że dzieła te wykorzystywano w celach politycznych, jako ważny składnik propagandowych działań dworu Stuartów i Kurii. Pierwszą operę karnawału zawsze dedykowano Stuartowi, drugą – Sobieskiej. Rodzi się pytanie, czy płeć osoby, której operę dedykowano, miała wpływ na wybór fabuły i prezentowanych bohaterów? Czy teatr operowy będący sercem osiemnastowiecznego miasta kreował i utrwalał społeczne oczekiwania i role wyznaczane płciom? Czy w całości męska obsada tych przedstawień to tylko konwencja (skoro w tym czasie kobiety obowiązywał zakaz występowania na scenie w Rzymie)? Zarówno te i inne pytania, jak i próba odpowiedzi na nie były tematem seminarium z cyklu Monumentum Sobiescianum.
30 listopada
dr hab. Jakub Sito, prof. IS PAN
Z badań nad kampamentem czerniakowskim 1732 roku.
Wykład dotyczył tzw. kampamentu (manewrów wojskowych) zorganizowanego w lecie 1732 roku przez Augusta II na polach wilanowsko-czerniakowskich jako przestrzennego wydarzenia militarno-dyplomatyczno-politycznego. Na podstawie rozmaitych, w dużej mierze nieznanych dotąd źródeł, poruszone w nim zostaną z osobna rozmaite aspekty tego wydarzenia: od ogólnego zamysłu i celów dyplomatyczno-politycznych króla, przez kwestie kartografii (w tym nowo znalezionych w Saskim Urzędzie Konserwatorskim szczegółowych planów południowych okolic Warszawy z Mokotowem, Czerniakowem i Wilanowem, a także detalicznych planów wojskowych organizacji manewrów ze zbiorów Saskiego Archiwum Krajowego), wszechstronnej interpretacji ikonografii wydarzenia (obrazy Johanna Samuela Mocka, względnie ich kopie), po zagadnienia związane z architekturą trwałą oraz okazjonalną towarzyszącą Kampamentowi.
2022
7 lipca
dr Magdalena Piwocka
Płaszcz kawalera Orderu Świętego Ducha ofiarowany królowi Janowi III Sobieskiemu.
Widomym znakiem postrzegania zasług króla Jana III Sobieskiego na ówczesnym forum międzynarodowym były przyznawane mu europejskie odznaki zaszczytne. Te wyróżnienia nie zawsze miały nagradzać jego sukcesy militarne. W roku 1676 Ludwik XIV uhonorował Sobieskiego Orderem Ducha Świętego, najważniejszym odznaczeniem monarchii francuskiej. (Order ten powołał do życia w roku 1578 król Henryk III Walezy).
W komplecie darów przysługujących kawalerowi znajdował się – obok krzyża i łańcucha – imponujący aksamitny płaszcz, pokryty symbolicznymi haftami. Ten właśnie obiekt, o pasjonującej historii, przechowywany dziś w Skarbcu Koronnym na Wawelu, jest najwspanialszym (i najdroższym) z istniejących płaszczy orderowych, arcydziełem hafciarskich warsztatów w Luwrze, pracujących dla dworu „Króla Słońce”.
15 września
dr Mariusz Kolmasiak
Profesor Zbigniew Wójcik – biograf króla Jana III Sobieskiego w zmaganiach z komunistyczną władzą.
Zbigniew Wójcik (1922-2014) – wybitny historyk, badacz epoki nowożytnej, działacz opozycyjny i piłsudczykowski, biograf Jana Sobieskiego. Jedną z jego najważniejszych opublikowanych prac była wydana w 1983 r. biografia króla – pierwsze pełne i nowoczesne opracowanie życiorysu Jana III pióra polskiego autora. Książka doceniona została nie tylko przez historyków i czytelników, ale także – ku konsternacji autora – przez komunistyczne władze. Odmowa przyjęcia państwowej nagrody od ministra kultury była początkiem kłopotów, pogłębionych następnie przyjęciem polonijnej nagrody Fundacji Alfreda Jurzykowskiego z Nowego Jorku. Paszkwile w prorządowej prasie, anonimowe pogróżki, blokowanie dalszych publikacji, nieprzyznawanie paszportu – to wszystko spotkało Zbigniewa Wójcika wkrótce po wydaniu wspomnianej biografii, która do dnia dzisiejszego pozostaje jedną z podstawowych lektur badaczy zajmujących się epoką Jana III.
17 listopada
dr hab. Michał Wardzyński, prof. UW
Importy rzeźbiarskie z Niderlandów, Portugalii i Italii w królewskim Wilanowie. Podsumowanie badań.
W latach 2015-2022 miały miejsce interdyscyplinarne badania nad nierozpoznanym dotąd zagadnieniem organizacji zakupów artystycznych dzieł rzeźby z marmuru, piaskowca i gipsu z obu części Niderlandów oraz Portugalii i Italii dla króla Jana III Sobieskiego do Wilanowa i rezydencji na Rusi Koronnej. Realizowano je w latach 1679-1696 z udziałem kilku agentów dyplomatycznych dworu polskiego w Europie Zachodniej, przede wszystkim Antoine'a Moreau i Francesca Molla, przedstawicieli Rzeczypospolitej w Brukseli i Hadze. Zakupy objęły zespół ponad 44 ołowiano-cynowych, złoconych posągów bóstw i figur antycznych z odlewni Barenta de Rijpa, gipsowe i marmurowe statuy i popiersia cezarów rzymskich dłuta Bartholomeusa Eggersa oraz co najmniej dwa zespoły rzeźbiarskie Muz i personifikacji / alegorii z antwerpskiej i kopenhaskiej pracowni rodziny Quellinusów: Artusa II i Thomasa II. Z Rzymu sprowadzono też m.in. parę popiersi pary królewskiej oraz posągi Wenus i Romy Triumphans; ponadto z Lizbony dotarły jeszcze płaskorzeźby Mohrów. Ogółem w Wilanowie znalazło się ponad 80 figur z pierwszoplanowych pracowni europejskich, czyniąc z willi i ogrodu królewskiego jeden z największych tego typu zespołów w Europie. Z powodu grabieży dokonanej przez armię rosyjską w 1707 r. oraz postępującego niszczenia statui ołowiano-cynowych do naszych czasów dotrwała in situ tylko niewielka część tego zespołu. Prof. Wardzyński podsumował najnowsze odkrycia archiwalne i badania porównawcze przeprowadzone w kolekcjach Holandii, Belgii, Niemiec i Danii. Przekrojowe ujęcie tego zagadnienia znajdzie się w książce przygotowywanej obecnie przez Autora wystąpienia.
2020
6 lutego
dr hab. Michał Wardzyński, prof. UW
Twórczość rzeźbiarska Andreasa Schlütera i Stephana Schwanera.
Nadworny architekt Jana III, Augustyn Wincenty Locci zabiegał o pozyskanie utalentowanych i wysoko wykwalifikowanych specjalistów. W efekcie zatrudniono Stephana Schwanera, a potem także Andreasa Schlütera, gdańskich artystów, zaliczanych do przedstawicieli nurtu flamizującego rzeźby końca XVII w. w Rzeczypospolitej.
Ich talent rzeźbiarski został doceniony na dworze królewskim, o czym świadczą pozostawione liczne grupy figur kamiennych, popiersi i reliefów. Dzisiejszy stan wiedzy pozwala atrybuować Szwanerowi autorstwo znacznej części dekoracji rzeźbiarskiej pałacu wilanowskiego, stawiając go tym samym na miejscu głównego rzeźbiarza dworu królewskiego Jana III. Andreas Schlüter natomiast, uznawany za najwybitniejszego twórcę rzeźby dojrzałego baroku w Europie Środkowej, jest autorem m.in. dekoracji figuralnej nagrobków rodzin Sobieskich i Daniłowiczów w Żółkwi.
2019
7 marca
dr hab. Michał Wardzyński, prof. UW
Zakupy rzeźbiarskie króla Jana III Sobieskiego w Holandii i Niderlandach Hiszpańskich w świetle źródeł, cz. 2: Posągi, reliefy i elementy białomarmurowe z pracowni Bartholomeusa Eggersa z Amsterdamu oraz Artusa II i Thomasa II Quellinusów z Antwerpii i Kopenhagi.
9 maja
dr Katarzyna Pękacka-Falkowska
U źródeł zbieractwa... Naturalia, artificalia i sobiesciana z kolekcji gdańskiego anatoma i medyka Christopha Gottwalda (1636–1700).
W drugiej połowie XVII wieku w Gdańsku założono dwie słynne kolekcje przyrodnicze: muzeum Gottwaldów i muzeum Breyne'ów. Zbiory Christopha Gottwalda (1636-1700), wychowanka F. dela Boe Sylviusa i innych ważnych uczonych lejdejskich, dały - obok niderlandzkich kolekcji F. Ruyscha i A. Seby - początek petersburskiej kunstkamerze cara Piotra Wielkiego. W skład kolekcji Gottwalda wchodziły rzadkie naturalia (przykładowo wielobarwne muszle mięczaków żyjących w ciepłych wodach Oceanu Indyjskiego), zaawansowane scientifica, przezabawne exotica i wspaniałe dzieła sztuki - medalierskiej, rytowniczej czy gliptycznej. Wśród eksponatów związanych z rodem Sobieskich znalazły się natomiast - co ciekawe - nie tylko popiersia króla i królowej, rzeczy, których używali w trakcie swych pobytów w Gdańsku, lecz także, co może szokować współczesnych Polaków, kamienie nerkowe i trzustkowe władcy.
2018
9 marca
dr Damien Mallet
Pierre des Noyers – dworzanin królowej Ludwiki Marii i Marii Kazimiery.
Bohaterem tego spotkania był Pierre des Noyers, dworzanin Ludwiki Marii i Marii Kazimiery Sobieskiej, a opowiadał o nim dr Damien Mallet z Uniwersytetu Michel de Montaigne w Bordeaux i Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu. Spotkanie było okazją do spojrzenia na XVII-wieczną Rzeczpospolitą oczami przybysza z Francji, który nie tylko relacjonował rzeczywistość, która go otaczała, ale i próbował ją zrozumieć – a jak wiemy zrozumienie polskiej rzeczywistości nie jest sprawą łatwą.
26 marca
dr Kirył Koczegarow
Stosunki polsko-rosyjskie za czasów Jana III Sobieskiego – historiografia, źródła i perspektywy badań.
27 września
Konserwacja „Portretu króla Jana III Sobieskiego” ze zbiorów Muzeum Narodowego w Warszawie – seminarium z udziałem konserwatorów i kuratorów z Muzeum Narodowego w Warszawie.
Bohaterem tego spotkania był "Portret króla Jana III Sobieskiego" ze zbiorów Muzeum Narodowego w Warszawie, znajdujący się obecnie w Sali Białej pałacu wilanowskiego. Konserwatorzy i kuratorzy z Muzeum Narodowego w Warszawie przybliżyli proces konserwacji obrazu, która miała miejsce w latach 2016-2017 i odkrycia, jakie wówczas poczyniono. Wiele pytań pozostało jednak bez ostatecznych odpowiedzi, przede wszystkim: kto może być autorem tego dzieła.
9 października
dr hab. Michał Wardzyński, prof. UW
Zespół figur ołowiano-cynowych z ogrodów wilanowskich, importy rzeźbiarskie dla króla Jana III
Dr hab. Michał Wardzyński opowiadał o najnowszych ustaleniach dotyczących zamawianych przez Jana III do ogrodów wilanowskich złoconych rzeźb ołowiano-cynowych. Była to nie tylko historia popularnego w ówczesnej Europie sposobu dekoracji ogrodów (w Wilanowie niestety niezachowanego, a składającego się z imponującej liczby ponad 48 figur!), ale i próba spojrzenia na gust monarchy, kształtowany tak przez sztukę Italii i Francji, jak i (wciąż chyba nieco pomijaną) twórczość artystów niderlandzkich i flamandzkich.
15 listopada
dr Jarosław Pietrzak
Organizacja i funkcjonowanie dworów Marii Kazimiery Sobieskiej – podsumowanie projektu badawczego.
Dr Jarosław Pietrzak (Uniwersytet Pedagogiczny w Krakowie) opowiedział o wynikach swojego projektu badawczego "Organizacja i funkcjonowanie dworów Marii Kazimiery d'Arquien Sobieskiej w Polsce, w Italii i we Francji w latach 1658-1716". Podczas spotkania omówione zostały założenia i cele projektu oraz źródła zebrane w czasie kwerendy archiwalnej.
13 grudnia
dr Dzianis Liseichykau, Jan Jerzy Sowa i dr Krzysztof Kossarzecki
Archiwa i biblioteki rodu Sobieskich.
Seminarium prezentujące wyniki kwerend w Narodowym Archiwum Historycznym Białorusi w Mińsku i Rosyjskim Państwowym Archiwum Akt Dawnych w Moskwie oraz pracom nad edycją listów Marii Kazimiery z Archiwum Sobieskich z Oławy
2017
3 sierpnia
Jerzy Żmudziński
Nieznany portret Jana III ze zbiorów kościoła św. Józefa na Kahlenbergu w Wiedniu.
14 listopada
Elżbieta Modzelewska, Konrad Pyzel
Konserwacji obrazu Jana Reisnera „Kazanie św. Jana Chrzciciela" z kościoła wizytek w Krakowie.
Seminarium było okazją do rozmowy o Janie Reisnerze i przeprowadzonej w muzeum konserwacji jego obrazu, a także szerzej, o włosko-polskich związkach artystycznych i mecenacie artystycznym w czasach Jana III. Wystąpili: Konrad Pyzel, dr Mariusz Smoliński oraz konserwatorka malarstwa badająca obraz "Kazanie św. Jana Chrzciciela".
Uczestnicy spotkania mogli obejrzeć dzieło Reisnera na żywo w Wielkiej Sieni, gdzie trwał pokaz kilku obiektów przywiezionych do muzeum po wystawie w Wiedniu.
21 listopada
Anna Leyk, Dzmitry Yatsevich, dr Tomasz Szwaciński
Seminarium prezentujące wyniki kwerend w Narodowym Archiwum Historycznym Białorusi w Mińsku i Rosyjskim Państwowym Archiwum Akt Dawnych w Moskwie oraz pracom nad edycją listów Marii Kazimiery z Archiwum Sobieskich z Oławy
2016
17 marca
Badania konserwatorskie w zamku w Żółkwi. Projekt finansowany z dotacji celowych MKiDN w latach 2012-2015.
16 czerwca
Marek Kunicki-Goldfinger
Hipotetyczne ślady spojrzenia młodego Jana Sobieskiego zapisane w słowach diariusza podróży po Europie Sebastiana Gawareckiego 1646-1648. (Słowa opisu sztuki Francji i Holandii).
15 września
dr hab. Jakub Sito, prof. IS PAN
Teki Szczuki w zbiorach Archiwum Głównego Akt Dawnych.
17 listopada
dr Jarosław Pietrzak
Archiwalia związane z rodziną Sobieskich w Windsor Royal Archives i British Library w Londynie.
Seminarium było poświęcone omówieniu archiwaliów związanych z królową Marią Kazimierą d'Arquien Sobieską przechowywanych w Windsor Royal Archives, gdzie kwerendę przeprowadził dr Jarosław Pietrzak.
2015
12 lutego
Badania architektoniczne i konserwatorskie w zamku w Żółkwi w latach 2012-2014.
7 maja
dr Jarosław Pietrzak
Księżna dobrodziejka. Katarzyna z Sobieskich Radziwiłłowa (1634-1694) – życie i działalność. Problematyka i metodologia badań.
Dr. Pietrzak przedstawił efekty badań prowadzonych w trakcie przygotowania pracy doktorskiej, która została wydana drukiem przez Muzeum Pałacu Króla Jana III w Wilanowie.
15 lipca
Anna Kwiatkowska
Kabinet króla Jana III.
Starszy kustosz Anna Kwiatkowska przedstawiła stan badań nad kabinetem króla Jana III, darem papieża Innocentego XI, przechowywanym obecnie w klasztorze o. Kapucynów w Krakowie. W trakcie badań stylistycznych i proweniencyjnych kabinet porównano z innymi podobnymi obiektami zachowanymi w zbiorach angielskich i duńskich rodzin królewskich. Efekty kwerend i badania pozwoliły na podjęcie prac konserwatorskich i uzupełnienia obiektu, m.in. o podstawę i elementy dekoracji malarskiej. W 2017 roku kabinet prezentowano na wystawie w Wiedniu, a w końcu 2023 r. konserwatorzy wilanowscy zakończyli prace nad wykonaniem jego dokładnej kopii. Oryginał zwrócono klasztorowi o. Kapucynów, doskonała kopia od początku 2024 roku jest elementem wystawy stałej w Antykamerze Króla w Pałacu Wilanowskim.
10 grudnia
Podczas seminarium omówiono rezultaty badań archiwalnych przeprowadzonych przez Muzeum Pałacu Króla Jana III w Wilanowie we współpracy z Narodowym Historycznym Archiwum Białorusi w Mińsku. Dzięki efektom tych badań możliwe stało się podjęcie prac nad opracowaniem i publikacją korespondencji Marii Kazimiery Sobieskiej.
2014
30 października
Konrad Pyzel
Wilanów w serii obrazów Canaletta z widokami Warszawy.
2012
2 kwietnia
Anna Kwiatkowska
Między oryginałem a odpisem. Inwentarz wilanowski z1696.
22 czerwca
prof. Barbara Przybyszewska-Jarmińska
Program ideowy dekoracji pałacu w Wilanowie a muzyka.
17 września
Jerzy Żmudziński
Wota i pamiątki związane z Janem III Sobieskim i jego rodziną w kościołach w Polsce. Idea projektu i stan jego realizacji.
18 grudnia
dr Krzysztof Kossarzecki
Narodowe Historyczne Archiwum Białorusi w Mińsku i znajdujące się w nim źródła do dziejów Sobieskich. Charakterystyka zasobu, warunków pracy i perspektyw badawczych.
