Uczony w swojej pracowni, rycina Rembrandta, ok. 1652; Polska Akademia Umiejętności
Pod koniec XVII wieku Leibniz stwierdził, że wydaje się, iż oto mamy stulecie, „w którym wszyscy pragną towarzystw naukowych”. I rzeczywiście, to właśnie wtedy niemal w całej Europie – od Anglii przez Francję po imperium Habsburgów – powstawały dziesiątki akademii oraz learned societies.
Specyficznym towarzystwem o profilu stricte przyrodniczym była założona 1 stycznia 1652 roku Akademia Ciekawych Natury (Academia Naturae Curiosorum). Oprócz profilu zainteresowań różniło ją od innych działających wówczas zrzeszeń naukowych przede wszystkim to, że nie miała ona stałej siedziby, a jej członkami mogli zostać wyłącznie medycy.
Założycielami akademii byli czterej lekarze praktykujący w Schweinfurcie: Johann Laurentius Bausch, Johann Michael Fehr, Georg Balthasar Metzger i Georg Balthasar Wohlfahrt. Rodziny trzech z nich przybyły do miasta jedno lub dwa pokolenia wcześniej i szybko stały się częścią lokalnej elity. Natomiast Fehr był przybyszem z Kitzingen. Wszyscy założyciele Akademii ukończyli studia medyczne na niemieckich uniwersytetach protestanckich, a następnie przed lub tuż po uzyskaniu dyplomu doktora medycyny i filozofii odbyli peregrinatio academica po Półwyspie Apenińskim. Tam oglądali nieuszczuplone wojną bogactwa poszczególnych włoskich regionów oraz podziwiali życie umysłowe w takich miastach, jak Bolonia czy Florencja, gdzie nowo zakładane accademie działały obok starych uniwersytetów.
Na pierwszego prezydenta Akademii Ciekawych Natury wybrano Bauscha, jego adiunktami zostali Fehr i Metzger. Według Bauscha badania przyrodoznawcze miały zostać zinstytucjonalizowane i stać się zadaniem zbiorowym, u którego podstaw legła po pierwsze ciekawość, po drugie – użyteczność, po trzecie wreszcie – szczera wiara w Boga.
Niemal od razu do Akademii przyłączył się lekarz króla Polski Jonas Deutschländer, który obiecał – zgodnie ze statutem – opracować monografię o jednorożcu żywym i kopa(l)nym. Plany te pokrzyżowała jednak jego rychła śmierć i uczona książka nigdy nie powstała.
Najstarsze zasady działania Akademii wyłożono w dokumencie zatytułowanym Leges, czyli Prawa. Statut liczył czternaście punktów i określał podstawy organizacyjne nowego stowarzyszenia. Wyłożono w nim także obowiązki wszystkich członków-kolegów.
- Każdemu członkowi Akademii Ciekawych Natury (gdzie członkami mogą zostać jedynie doktorzy medycyny) Prezydent co pół roku będzie zadawał do przebadania jeden przedmiot z królestwa minerałów, roślin bądź zwierząt.
- Prezydentowi będzie towarzyszyć dwóch adiunktów [wybieranych] spośród członków [Akademii]; do ich zadań będzie należeć zapraszanie listownie innych lekarzy, potwierdzanie (wpisywanie) opracowanych przez członków Akademii zagadnień w specjalnym katalogu i przekazywanie na życzenie kopii.
- Członek Akademii powinien opracować każdy [przydzielony mu] temat pilnie i z największą sumiennością, przestudiowując nazwę, synonimy, sposób powstawania, miejsce powstawania, różnice oraz zakres [zmienności danej mu] do przebadania rzeczy, dalej: moce tak całości, jak i poszczególnych części, tak samo jak przygotowywane z [owej rzeczy] leki zwykłe i chemiczne, proste i złożone, mniej więcej tak, jak czynili to Rosenberg w Rhodologie, Strobelberger w Mastichologie, Gans w Corallogie, Agricola w przypadku cervum excoriatum, Bauhin w przypadku bezoaru, a Blochwitz – bzu.
- W tym celu [każdy członek Akademii] będzie opierał się na uznanych autorach, własnych obserwacjach oraz wiarygodnych doniesieniach i obserwacjach [poczynionych przez inne] osoby: nie przemilczy przy tym imienia żadnej z nich, tylko wymieni chwalebnie z nazwiska każdego, kto coś wniósł [do opracowywanego przezeń zagadnienia].
- Będzie co semestr przesyłać Prezydentowi [Akademii] opracowany temat tak, aby można było przydzielić mu kolejny.
- Termin oddania opracowanego tematu i odebrania nowego ustala się na 1. stycznia i 1. lipca.
- Przedmiot, który opracował, powinien, jeśli to możliwe, dostarczyć do obejrzenia in natura, na ilustracji albo na oba sposoby; przy czym ilustracja wykonana z natury wraz z rękopisem będzie przechowywana w archiwum [Akademii], natomiast sam przedmiot, taki jak występuje w naturze, zostanie zwrócony właścicielowi.
- Przed złożeniem swojej pracy przekaże ją do przejrzenia i odpisania nie wszystkim [członkom Akademii], lecz tylko wybranym, którym będzie wolno, za przyzwoleniem autora, ją skorygować, uzupełnić, zmienić.
- Wszystko to ma jednak dziać się w przyjacielskiej i braterskiej atmosferze, bez pogardy, obelg, zawiści czy impertynencji względem siebie.
- Każdy członek Akademii będzie starać się pozyskać dla niej innych lekarzy.
- Każdemu członkowi Akademii wolno za wiedzą Prezydenta publikować drukiem swoje studia, inspirując w ten sposób innych do podejmowania wraz z nami tych szlachetnych, przyjemnych i przydatnych zadań oraz iście królewskiego zajęcia – w rezultacie zaś do dołączenia do nas. Po wydrukowaniu rękopis autora zostanie włączony z powrotem do archiwum. Kiedy autor jednak umrze, wydanie [manuskryptu] pod nazwiskiem jego twórcy będzie obowiązkiem Prezydenta.
- Imiona członków Akademii zostaną włączone do specjalnej księgi – i albo dokona się to ręką samego członka, albo ręką Prezydenta. Znajdą się tam informacje o kraju pochodzenia, dniu urodzin, miejscu zamieszkania. Datę śmierci członka [Towarzystwa] w odpowiednim czasie może wpisać Prezydent.
- Każdy członek Akademii Ciekawych Natury ma zawsze lub co najmniej w dni świąteczne oraz przy innych ważnych okazjach nosić na szyi wykonany ze złota symbol Akademii – nie tyle jako ozdobę swojego stanu, co jako spełnienie swego szczerego i zgodnego [ze statutem] obowiązku.
- Po śmierci Prezydenta członkowie [Akademii] mają wybrać spośród adiunktów nowego – a to bez rywalizacji i przez głosowanie. To samo ma się dokonać w przypadku adiunktów. Następnie nowo wybranemu Prezydentowi zostanie przekazane archiwum.
Po śmierci Bauscha nowym Prezydentem Akademii został pochodzący z Wrocławia doktor medycyny i filozofii Philipp Jakob Sachs von Löwenheim. Dzięki jego zaangażowaniu Akademia Ciekawych Natury zmieniła w 1671 roku swój statut, a wśród jej członków znaleźli się liczni lekarze i przyrodoznawcy z Rzeczypospolitej Obojga Narodów.
