Wśród wczesnonowożytnych dzieł cieszących się szczególną popularnością już od momentu ich wydania znajdują się Politicorum sive civilis doctrinae libri VI (Sześć ksiąg polityki, czyli nauki dotyczącej państwa), autorstwa Justusa Lipsjusza (1547–1606). Po raz pierwszy traktat został opublikowany po łacinie, w 1589 roku w Lejdzie. Utwór odnosił się przede wszystkim do kwestii najwyższej władzy cywilnej sprawowanej w państwie: adresatami utworu wymienionymi w słowie poprzedzającym tekst właściwy dzieła byli cesarz, królowie i książęta. Autor zwracał w tym miejscu uwagę na trud sprawowanej przez jednostkę władzy nad wieloma innymi osobami oraz akcentował konieczność posiadania przez panującego licznych cnót (virtutes). Podkreślając odpowiedzialność rządzącego, autor ukazywał zarazem zasługę tych wszystkich, którzy prowadzili władcę do działań mających na celu ochronę dobra publicznego (publicum bonum). Takie zadanie wyznaczał Lipsjusz sprawującym władzę, stanowczo zarazem piętnując tych władców, którzy zapominają o swojej służebnej roli względem obywateli. Według Lipsjusza władza w państwie pochodzi od Boga, jak również – choć w mniejszym stopniu – od ludzi. W przedmowie adresowanej do czytelnika autor wymieniał Platona, Arystotelesa, Ksenofonta i Machiavellego jako autorów traktujących o sprawach państwa. Swój utwór określał jako centon, czyli dzieło zbudowane z umiejętnie dobranych cytatów. Jako istotną cechę stylu dzieła wskazywał na zwięzłość (brevitas). Powoływał się również w tej kwestii na zdanie Seneki Młodszego określonego jako „nasz rzymski mędrzec” (Romanus noster Sapiens). Wybór tej właśnie metody dzieła wynikać miał w dużej mierze z chęci wyeksponowania praktycznego wymiaru traktatu, jednak w rzeczywistości istotną rolę odgrywała chęć ukazania wirtuozerii słowa oraz sprawnego posługiwania się dziełami bardzo dużej liczby autorów, niemal wyłącznie łacińskich oraz greckich. Na początku traktatu autor zamieścił również napomnienia, jak należy czytać dzieło. W ten sposób odpierał zarzuty, jakie mogły się pojawić przy lekturze jego utworu. Wyjaśniał zarazem, że jako człowiek nie mógł uniknąć potknięć i pomyłek.
Szereg podziałów, jakim poddawane były definiowane pojęcia, wskazywał na logiczny wywód, któremu autor podporządkował swoją myśl. Zasadniczy podział właściwości etycznych niezbędnych władcy do kierowania współobywatelami na cnotę (virtus) oraz roztropność (prudentia) podlegał dalszemu zróżnicowaniu. Autor postulował u władcy uczestnictwo w praktykach religijnych, upatrując w pobożności panującego istotny element sprawowanej przezeń funkcji publicznej. Lipsjusz podkreślał także znaczenie sumienia. Umiejętność wysnuwania należytych wniosków z przeszłości dzięki czytaniu dzieł historyków wartych aprobaty zapewniać miała należyte kierowanie obecnymi sprawami państwa. Roztropność władca nabywał również dzięki praktyce dnia codziennego.
Lipsjusz scharakteryzował władzę jednostki (principatus), której formą była monarchia, ustrój szczególnie ceniony przez niderlandzkiego filozofa. Autor zalecał władcy sprawiedliwość, łagodność, które zaliczał do ważniejszych postulowanych u panującego cnót, jak również pochodzące od nich wierność i skromność. Wspominał również o dostojeństwie, a jako pomniejsze cnoty Lipsjusz uznał m.in. szczodrobliwość, czystość oraz unikanie gniewu.
Autor pisał również o doradcach i sługach panującego jako bardzo pomocnych jemu osobach. Wśród cech, które powinni unikać, Lipsjusz wymienił m.in. upór, chciwość i pośpiech. Filozof zalecał władcy gotowość wysłuchania również niemiłych dla niego rad.
Wspomniany na początku dzieła przymiot, roztropność, poddany został ponownej analizie w księdze czwartej. Roztropność cywilna (prudentia togata) w rzeczach ludzkich i Boskich oraz roztropność wojskowa (prudentia militaris) stanowiły formę tej samej cnoty, ukazującą się odpowiednio w czasie codziennych działań władcy, jak również podczas wojny i różnorakich zawirowań. Lipsjusz postulował zachowanie spokoju w państwie poprzez dążenie do wyeliminowania z życia społecznego grup religijnych pozostających w mniejszości względem wyznania panującego. Wśród cech tłumu szczególnie ważnych dla władcy wspominał o życzliwość poddanych, polecając panującemu wystrzeganie się wrogości ze strony poddanych.
Omówienie zagadnienia roztropności w trakcie wojny prowadzonej z zewnętrznym wrogiem posłużyło Lipsjuszowi do ukazania roli władcy jako dowodzącego. Autor przypominał, że nie każda zaczepna wyprawa wojenna jest słuszna. Pisał również o niezbędnych środkach do prowadzenia działań militarnych oraz charakteryzował skład armii. Jako cechy dobrego wodza wymieniał wiedzę, dzielność, przezorność, powagę i szczęście. Pisał o wyższości pokoju, nawet niesprawiedliwego, nad najsprawiedliwszą wojną.
Za szczególnie niebezpieczną uważał autor wojnę domową. Jako jej przyczyny wymieniał zrządzenie losu, zbytek oraz tworzenie się wpływowych grup, bunty i tyranię. Uważał zarazem, że lepiej jest znosić cierpliwie władzę tyrana niż się przeciwko niemu buntować.
Doświadczając w Niderlandach ferworu walk, w swoim dziele filolog optował na rzecz władzy monarchicznej. W 1581 roku siedem prowincji północnych ogłosiło akt niepodległości Republiki Zjednoczonych Prowincji Niderlandów, wypowiadając posłuszeństwo królowi hiszpańskiemu. Lipsjusz postulował w swoim dziele dążenie do pokoju. Spośród przywoływanych przez siebie autorów najwyżej cenił Tacyta. W roku 1595 w Krakowie ukazało się tłumaczenie dzieła Lipsjusza na język polski, dokonane przez sekretarza królewskiego, Pawła Szczerbica. Jako wybitną umysłowość swoich czasów obdarzono Lipsjusza mianem „najprzedniejszego w państwie literatów”.
Więcej informacji:
J. Dąbkowska-Kujko, Justus Lipsjusz i dawne przekłady jego dzieł na język polski, Lublin 2010.
M. Czerenkiewicz, Jan III Sobieski w kręgu myśli Justusa Lipsjusza, [w:] Primus inter pares. Pierwszy wśród równych, czyli opowieść o królu Janie III, red. D. Walawender-Musz, Muzeum Pałac w Wilanowie, Warszawa 2013, s. 32–37.
