Podejmowana na kartach literatury już od starożytności tematyka sprawowania władzy i najlepszego władcy w epoce wczesnonowożytnej wpisana została w nowy kontekst kulturowo-społeczny. W obliczu niejednorodności wyznaniowej Europy istotną rolę w obrębie tzw. res publica Christiana zaczęły z czasem pełnić kwestie konfesyjne. Niemałą rolę odegrało też wydanie Il Prinicipe (Książę) Machiavellego, który przewartościował dotychczasowe spojrzenie na sposób prowadzenia działalności publicznej.
Żywotność idei głoszonych przez Machiavellego znajdowała swoje potwierdzenie w polemikach ogłaszanych także w kilkadziesiąt i więcej lat po ukazaniu się jego najsłynniejszego utworu. Dyskusja ze ściśle pragmatycznym pojmowaniem sprawowanej władzy, w tym instrumentalnym traktowaniem religii, znalazła swoje miejsce w wydawanym kilkakrotnie, m.in. w roku 1603 w Antwerpii dziele Princeps Christianus adversus Nicolaum Macchiavellum ceterosque huius temporis politicos (Władca chrześcijański. Polemika z Niccolò Machiavellim i pozostałymi współczesnymi politykami tego czasu). Autorem traktatu był hiszpański jezuita Pedro de Ribadeneira, a tłumaczem na język łaciński Joannes Oranus z tego samego zakonu. Przekład przypisano Zygmuntowi III Wazie.
W roku 1619 w Antwerpii, Kolonii oraz Rzymie ukazało się dedykowane królewiczowi Władysławowi dzieło De officio principis Christiani libri tres (Trzy księgi o powinności władcy chrześcijańskiego) autorstwa kard. Roberta Bellarmina, jezuity. Imiona adresata dedykacji, jak i jego ojca wspomniane zostały na karcie tytułowej utworu. W dedykacji autor wyliczał ziemie, którymi w przyszłości miał władać Władysław oraz przypominał o wywodzącym się z rodziny królewskiej św. Kazimierzu, którego żywot opisany został na końcu księgi trzeciej. Pierwsza księga stanowiła podbudowę teoretyczną koncepcji przedstawianej przez włoskiego kardynała, który dowodził jej słuszności na podstawie przykładów zaczerpniętych ze starożytności grecko-rzymskiej, w tym od Ksenofonta, Seneki Filozofa i Swetoniusza, Pisma Świętego i pisarzy chrześcijańskich. Księga druga zawierała biogramy zacnych władców żyjących w czasach Starego Testamentu, a trzecia żywoty władców z czasów po narodzeniu Chrystusa. Wedle teorii przedstawianej przez włoskiego kardynała, władca znajdował się w trojakiej relacji względem Boga: jako Jego urzędnik, przybrany syn i sługa. Sprawowana funkcja implikowała również zdaniem teoretyka posłuszeństwo wobec papieża, biskupa miejsca i spowiednika. W dalszej części pierwszej księgi autor przeszedł do objaśniania cnót władcy, a następnie przedstawienia reguł jego postępowania względem swoich domowników, doradców, sędziów, żołnierzy, innych panujących, a wreszcie samego siebie. Tak zarysowane relacje panującego można zdefiniować, zgodnie z informacją autora, jako odnoszące się do osób od niego znaczniejszych, sobie równych i siebie samego.
Definiując rolę panujących, kard. Bellarmin starał się wyjaśnić związek pomiędzy zachowaniem władcy, a postępowaniem jego obywateli. Pisał: „Władcy na ziemi są jakby zwierciadłami albo odbiciami, na które spoglądają wszyscy poddani i zabiegają, aby dostosować się do ich obyczajów”. Wzorcowy panujący powinien zdaniem autora odznaczać się roztropnością i mądrością, sprawiedliwością, umiarkowaniem, męstwem, łagodnością i miłosierdziem. Warto zwrócić uwagę na obecność tej ostatniej dyspozycji, którą kard. Bellarmin odróżniał od łagodności i widział jako ze wszech miar pożądaną cechę panującego. Ten zestaw cnót uzupełniany był przez autora przykładami władców. Obok tych, którzy niechlubnie zapisali się w dziejach, wymienieni zostali również panujący mogący jego zdaniem stanowić wzór dla współczesnych. Jako przykłady łagodności wspomniani zostali cesarze August, Wespazjan, Tytus, Trajan, Hadrian, Antonin Pius oraz Marek Aureliusz.
Zamieszczone w księgach drugiej i trzeciej w porządku chronologicznym biogramy pełniły funkcję zachęty do wcielania w życie teoretycznych reguł podanych w pierwszej księdze, jako że „przykłady bardziej poruszają niż słowa”. Poprzez skonfrontowanie z własnym życiem miały również wskazać te jego dziedziny, które w świetle przywoływanych biografii wymagały skorygowania. Przykłady zaczerpnięte z życia władców, np. Kanuta Wielkiego, króla Anglii, Danii i Norwegii, można było znaleźć już w pierwszej księdze. W przedmowie do ułożonego zbioru żywotów osób sprawujących władzę w czasach Starego Testamentu autor wyjaśniał, że współcześnie wielu władców chrześcijańskich nie posiada cnót ani nie prowadzi świątobliwego życia właściwego postaciom przedstawianym jako wzory. Omawianymi postaciami byli patriarcha Józef, Mojżesz, Jozue, Dawid, Ezechiasz, Jozjasz, Jozafat, Juda Machabeusz. Żywot Dawida stanowił sposobność do przypomnienia ekspiacji za popełnione zło, które zdaniem kard. Bellarmina, zostało dopuszczone przez Boga „dla ratunku wielu władców”. Księga trzecia zawierała zebrane z dzieł innych pisarzy życiorysy: cesarza Teodozjusza, zestawionego z Dawidem; wschodniorzymskiego cesarza Tyberiusza żyjącego w VI wieku; czeskiego władcy, św. Wacława; cesarza Henryka Świętego; króla Węgier, św. Stefana (otrzymał koronę królewską w czasie, gdy ubiegał się o nią Mieszko I); króla Anglii, św. Edwarda Wyznawcy; pochodzącego z Austrii św. Leopolda; francuskiego króla, św. Ludwika; księcia Sabaudii Amadeusza oraz królewicza, św. Kazimierza. Antwerpskie wydanie dzieła kończyło się tekstem przywileju udzielonego Baltazarowi Moretusowi przez Alberta I oraz jego małżonkę, Izabelę Klarę Eugenię.
Władający w południowych Niderlandach wspomniani książęta Brabancji byli adresatami przemówienia wygłoszonego przed laty przez Lipsjusza. W roku 1600, również w Antwerpii, ukazała się jego Dissertatiuncula apud principes (Krótki wykład w obecności książąt). Dziełko zostało współwydane wraz z opatrzonym komentarzem edytora panegirykiem Pliniusza Młodszego dla Trajana, cesarza chwalonego po wiekach także przez włoskiego kardynała.
Więcej informacji:
A. Borowski, Pojęcie i problem „Renesansu północnego”. Przyczynek do geografii historycznoliterackiej humanizmu renesansowego północnego, Kraków 1987.
A. Grześkowiak-Krwawicz, Machiavelli i makiawelizm w Rzeczypospolitej Obojga Narodów. O potrzebie badań, [w:] Libris satiari nequeo. Oto ksiąg jestem niesyty, red. nauk. J. Partyka, A. Masłowska-Nowak, Warszawa 2010, s. 73-83.
