W bibliotece króla Jana III Sobieskiego w wilanowskim Pałacu znajdują się ujęte w tonda malarskie przedstawienia wybitnych uczonych i myślicieli antycznych oraz tych pochodzących z epok późniejszych. Jako filozof został ukazany Justus Lipsjusz (Joost Lips, 18.10.1547–23/24.03.1606), wybitny niderlandzki myśliciel, znawca prawa, historyk, filolog i wydawca. Jego życie przypadło na okres uniezależniania się niderlandzkich prowincji północnych spod władzy hiszpańskich Habsburgów i związanych z tym konfliktów na tle religijnym. Lipsjusz początkowo wyznawał katolicyzm, kształcił się w jezuickim kolegium, studiował na uniwersytecie w Lowanium, w Rzymie był nawet sekretarzem kardynała, jednak w kolejnych latach życia przystał do obozu protestanckiego jako wykładowca różnowierczych uniwersytetów w Jenie i w Lejdzie. Z początkiem lat 90. XVI stulecia powrócił do konfesji katolickiej, czym zyskał sobie wielkie uznanie ojców Towarzystwa Jezusowego. Powrócił zarazem na uniwersytet lowański.
W swojej działalności wydawniczej flamandzki filolog zasłynął edycjami utworów Seneki Młodszego oraz Tacyta. Nawiązując do dzieł tych dwóch autorów, wypracował charakterystyczny styl łaciński. Fascynacja myślą Seneki doprowadziła do rozwoju neostoicyzmu, którego Lipsjusz był w swoich czasach głównym luminarzem. Filozofia stoików, mimo niezaprzeczalnych różnic, miała punkty styczne z doktryną chrześcijańską. Lipsjusz jako neostoik inspirował się również religią chrześcijańską, dążąc do ugruntowania koherentnego systemu filozoficznego, będącego odpowiedzią na burzliwe wydarzenia swojej epoki. Nawiązując do traktatu Seneki O stałości (De constantia), flamandzki filolog napisał w 1584 roku utwór O stałości w sytuacji powszechnych nieszczęść (De constantia in publicis malis). Do starożytnej filozofii odwoływały się także Przewodnik po filozofii stoickiej (Manuductio ad Stoicam philosophiam) i Wiedza przyrodnicza stoików (Physiologia Stoicorum).
Zainteresowanie teorią państwa oraz osobą władcy znalazły swój wyraz w najsłynniejszym dziele Lipsjusza, napisanym w sześciu księgach traktacie Polityki (Politicorum sive Civilis doctrinae libri sex, 1589). Utwór stanowi zbiór umiejętnie dobranych cytatów z pisarzy starożytnych, połączonych z rozważaniami Lipsjusza, inspirowanymi również myślą późniejszych autorów. Flamandzki filozof postulował zgodę pomiędzy mieszkańcami danego kraju. Fundamentem właściwego administrowania państwem czynił dwa przymioty: dzielność (virtus) oraz roztropność (prudentia). Szczególnie władca powinien posiadać te cechy, pełniąc swoje funkcje cywilne oraz prowadząc uzasadnione działania wojenne.
Lipsjusz interesował się również historią, zabytkami, armią starożytnego Rzymu oraz kultem Westy. Liczne kontakty łączące flamandzkiego erudytę z Polakami znalazły odzwierciedlenie w jego bogatej korespondencji. Mieszkańcy Rzeczypospolitej przybywali na uniwersytet w Lowanium, aby tam słuchać wykładów Lipsjusza, a później jego następców, choć peregrynacje do tego ośrodka akademickiego sięgają lat wcześniejszych.
Uniwersytet w Lowanium (dziś Leuven), miasteczku leżącym we Flandrii, został założony w roku 1425 i jest najstarszym uniwersytetem w Niderlandach. Patronką uczelni jest Maryja. Odzwierciedla to pieczęć uniwersytecka. Figura Madonny z Dzieciątkiem, wraz z datą powstania uczelni, otoczona jest napisem: Katolicki Uniwersytet Lowański, Siedziba Mądrości (Universitas Catholica Lovaniensis, Sedes Sapientiae). Podobnie jak Akademia Krakowska uniwersytet ten walczył o swoją autonomię z zakonem jezuitów. Przed Lipsjuszem niderlandzka uczelnia zasłynęła z działalności takich uczonych jak Erazm z Rotterdamu czy Adrian Florensz (późniejszy papież Hadrian VI). Tutaj studiowali anatom Andrzej Wesaliusz oraz kartograf Gerard Merkator. Po wielkim Lipsjuszu dyscypliny filologiczne reprezentowane były przez jego znakomitych uczniów. Do nich należeli Jan Bernartius oraz Erycjusz Puteanus. Mikołaj Vernulaeus, humanista lowański, napisał łacińską tragedię o św. Stanisławie, biskupie i męczenniku. Sam Lipsjusz był również autorem utworów, które odzwierciedlały ortodoksyjną wykładnię wiary: uczonego traktatu O krzyżu (De cruce) oraz pism ku czci Matki Boskiej.
Wielu autorów naśladowało specyficzny styl Lipsjusza. Traktaty De constantia i Politica przetłumaczono na język polski jeszcze w XVI wieku. O estymie, jaką cieszył się flamandzki humanista wśród mieszkańców Rzeczypospolitej Obojga Narodów, świadczy ponadto bardzo częste powoływanie się na jego autorytet przez najlepszych autorów XVII wieku. Lipsjusza cytowali kaznodzieja Władysława IV Fabian Birkowski, polihistor Szymon Starowolski, marszałek Stanisław Herakliusz Lubomirski, pisarz polityczny Andrzej Maksymilian Fredro, czy wreszcie Wespazjan Kochowski. Ten ostatni napisał wiersz zatytułowany Tablica z napisem rymu słowieńskiego wielkiemu cnotą i nauką Justowi Lipsjuszowi, Beldze. Poeta sarmackiego baroku nazywa Lipsjusza „chrześcijańskim Seneką”, natomiast mądrość uczonego Niderlandczyka zwie „cudem świata”. Jego dzieła uznawane są w Europie – jak pisze Kochowski – za drogocenny klejnot, w przeciwieństwie do mało cenionych pism innych autorów. Niewątpliwie mamy tu do czynienia z panegiryczną przesadą, niemniej utwór Kochowskiego świadczy o wielkiej popularności zarówno osoby, jak i myśli brabanckiego filologa, nie tylko na ziemiach Rzeczypospolitej.
Więcej informacji:
A. Borowski, Lipsjanizm, [w:] Słownik literatury staropolskiej. Średniowiecze, renesans, barok,
red. T. Michałowska przy udziale B. Otwinowskiej, E. Sarnowskiej-Temeriusz, Wrocław 1998, s. 441-443.
A. Borowski, Iter Polono-Belgo-Ollandicum. Cultural and Literary relationships between the Commonwealth of Poland and the Netherlands in the 16th and 17th centuries. Kraków 2007.
M. Czerenkiewicz, Jan III Sobieski w kręgu myśli Justusa Lipsjusza, [w:] Primus inter pares. Pierwszy wśród równych, czyli opowieść o królu Janie III, red. D. Walawender-Musz, Muzeum Pałac w Wilanowie, Warszawa 2013, s. 32–37.
S. Kot, Stosunki Polaków z Uniwersytetem Lowańskim: w 500 rocznicę otwarcia Uniwersytetu w Lowanium, „Minerwa Polska”, nr 3, 1927.
J. Papy, Lipsius’ Stoic Physics and the Neostic Reading of the World, [w:] Justus Lipsius and natural philosophy. 30 November 2007, eds. H. Hirai and J. Papy, Brussels, 2011.
