W XVII stuleciu w wielu krajach europejskich niezwykle popularny typ piśmiennictwa stanowiły utwory mające służyć jako teksty pomocne w rozwijaniu osobistej pobożności. Przykładem tego rodzaju literatury są Dyscypliny duszne jednego z najbardziej zasłużonych twórców na polu pisarstwa religijnego w Rzeczypospolitej, jakim był Kasper Drużbicki (1590–1662). Drużbicki związany był z kilkoma miastami: Jarosławiem, Kaliszem, Krakowem, Lublinem, Ostrogiem, Poznaniem i Toruniem, które były miejscami jego nauki bądź też pracy duszpasterskiej, wyprawiał się także do Rzymu.
Jego biograf, współbrat Daniel Pawłowski, wspomina w wydanym w 1670 roku łacińskim żywocie Drużbickiego o dziełach, których ten jest autorem, w tym o utworze Meditationes excitando et favendo spiritus fervori et renovationi, a także Discursus de iactura et perditioni sui. Przywołany biograf nazywa Drużbickiego „Katonem”, a wspomnienie o nieulegającym rozkładowi ciele stanowić ma kolejny dowód świętości zmarłego.
Ułożone przez Drużbickiego Dyscypliny duszne zaliczają się do dzieł z zakresu literatury ascetycznej. Wydane zostały w dwóch tomach w zakonnej drukarni w Kaliszu w 1685 roku; następna edycja ukazała się w jezuickiej oficynie w Poznaniu w 1691 roku, a po dziewięciu latach w Krakowie u Mikołaja Aleksandra Schedla. Kaliscy jezuici wydrukowali ten utwór jeszcze w 1730 roku, dołączając doń Uwagi na każdy dzień miesiąca.
Widniejący w tytule rzeczownik „dyscypliny” trafnie oddaje charakter utworu. Wywodzący się z łaciny wyraz disciplina oznacza nie tylko „naukę”, ale też i między innymi, jak podaje szesnastowieczny słownik Jana Mączyńskiego, „ćwiczenie”. Z tym właśnie znaczeniem koresponduje grecki termin askesis. Dyscypliną nazywano stosowane sporadycznie jeszcze obecnie narzędzie do praktyk pokutnych w postaci niewielkich rozmiarów bicza. Do takiego rozumienia tytułu prowadzi nas również jego podtytuł: to jest rozmaite sposoby karania, poniżania i kształtowania dusze naszej przed Majestatem Boskim.
Poszczególne „dyscypliny” stylizowane są zarówno na skierowaną do Boga modlitwę kajającej się duszy, jak i rozmowę człowieka z własną duszą, w czym przypominają Soliloquia (Rozmowy z samym sobą) św. Augustyna. Traktatem przybierającym w wielu miejscach formę modlitwy można nazwać Augustyńskie Confessiones (Wyznania), przy czym w odróżnieniu od Dyscyplin dusznych stanowią one świadectwo przemiany, jaka się już dokonała w autorze; tekst Kacpra Drużbickiego jest do takiej przemiany, a raczej ciągłego przemieniania myślenia (metanoi), zaproszeniem i jednocześnie dokumentuje jego pierwszy etap. U Drużbickiego mamy do czynienia z dość płynną zamianą podmiotów wypowiadających się w tekście, tak że granice pomiędzy duszą a całym człowiekiem jako integralnym bytem momentami ulegają zatarciu. Nie jest to jednak zanegowanie aspektu cielesnego ludzkiej egzystencji, chociaż jest on postponowany. Owa deprecjacja i zaznaczenie dychotomii człowieczego istnienia skutkuje przypisywaniem większego znaczenia złościom, czyli – w języku średniopolskim – złym postępkom, jakich się dopuszcza dusza właśnie, a nie ciało.
Poszczególne rozważania zaklasyfikowane zostały jako dyscypliny bojaźni, pokory i miłości. Ich integralnym uzupełnieniem są utrzymane także w duchowości ćwiczeń ignacjańskich „pobudki”, czyli zachęty, w tym miejscu kierowane do duszy wezwania do nawrócenia, do uświadomienia sobie ścisłej zależności człowieka od Boga oraz otrzymywanych boskich dobrodziejstw. Rozważania Drużbickiego uzupełniają cztery modlitwy autorstwa innego jezuity, Tomasza Młodzianowskiego.
Tekst Drużbickiego odpowiadał mentalności czytelniczej wielu siedemnastowiecznych i osiemnastowiecznych odbiorców. Po prace tego autora sięgała często m.in. siostra króla Jana III, Katarzyna z Sobieskich Radziwiłłowa, o czym wspomina w swoim herbarzu Kasper Niesiecki przynależący – podobnie jak autor Dyscyplin... – do zakonu jezuitów.
Literatura uzupełniająca:
K. Estreicher, Bibliografia polska, t. 15, Kraków 1897.
A. Gorzkowski, Słowo wstępne, [w:] Wyznania, tłum. S. Stabryła, Kraków 2020.
B. Milewska-Waźbińska, The Literary Heritage of Jesuits of the Polish-Lithuanian Commonwealth, „Journal of Jesuit Studies” 2018, vol. 5, s. 421–440.
J. Pietrzak, Księżna dobrodziejka. Katarzyna z Sobieskich Radziwiłłowa (1634–1694), Warszawa 2016.
M. Ślusarska, Literatura dewocyjna – problem definicji, [w:] Staropolska literatura dewocyjna. Gatunki, tematy, funkcje, red. I. Dacka-Górzyńska, J. Partyka, Warszawa 2015 (Staropolskie teksty paraliterackie).
Realizacja działań online w ramach programu „Kultura Dostępna”.
Dofinansowano ze środków Ministra Kultury, Dziedzictwa Narodowego i Sportu.
