Wiek XVIII to czas niezwykłego rozwoju wilanowskiej kolekcji roślin egzotycznych. Kamieniem milowym była budowa nowej oranżerii w północnej części kompleksu pałacowego ufundowana przez Marię Zofię i Aleksandra Augusta Czartoryskich. Imponujący obiekt o długości 100 m wzniesiono w latach 1746–1748, według projektu saskiego architekta Johanna Sigmunda Deybla. Ogrzewano go sześcioma piecami opalanymi z korytarza poprowadzonego wzdłuż północnej ściany budynku. Wnętrze zostało podzielone na przedsionek z wyjściem do ogrodu oraz salę główną o powierzchni ponad 800 m kw. Okazy roślin uprawiane w drewnianych i ceramicznych pojemnikach były najprawdopodobniej ustawione w rzędach, od najwyższych wzdłuż północnej ściany do najniższych od strony okien, co zapewniało ich najlepsze doświetlenie.
Niestety niewiele wiadomo o dokładnym kształcie kolekcji oranżeryjnej. W latach 1792–1793 opracowano cytowany niżej katalog roślin „skassowanych” w Wilanowie, w którym wymieniono 476 roślin egzotycznych przeznaczonych najprawdopodobniej na sprzedaż. Największą grupę tworzyły niezwykle wówczas cenne ananasy jadalne (Ananas comosus [L.] Merr.) różnej wielkości, w liczbie aż 299 okazów. Ciekawym zbiorem było 21 kaktusów: 9 selenicereusów wielkokwiatowych (Selenicereus grandiflorus [L.] Britton & Rose), 6 opuncji figowych (Opuntia ficus-indica [L.] Mill.), 4 Selenicereus triangularis (L.) D.R.Hunt oraz 2 Cereus repandus (L.) Mill. Odnotowano również: 33 aloesy drzewiaste (Aloe arborescens Mill.), 30 heliotropów peruwiańskich (Heliotropium arborescens L.), 13 lantan pospolitych (Lantana camara L.), 9 ketmi syryjskich, zwanych popularnie różami chińskimi lub hibiskusami (Hibiscus syriacus L.), 6 krynii (Crinum americanum L.), 5 melonowców właściwych (Carica papaya L.) oraz 5 męczennic białych (Passiflora capsularis L.). Do botanicznych zagadek należy 9 okazów „Pancrece Calanica”, którymi była najprawodopodobniej Ismene narcissiflora [Jacq.] M.Roem., znana wcześniej jako Pancratium calathinum Ker Gawl. Wśród pozostałych roślin odnotowano: 4 akacje nilowe (Vachellia nilotica [L.] P.J.H.Hurter & Mabb.), 4 pacioreczniki indyjskie (Canna indica L.), 3 cissusy (Cissus quadrangularis L.), 3 banany zwyczajne (Musa × paradisiaca L.), 2 cukrowce lekarskie, zwane również trzciną cukrową (Saccharum officinarum L.) oraz 1 urginię morską (Drimia maritima [L.] Stearn) i daktylowca właściwego (Phoenix dactylifera L.).
Do tajemniczej grupy 28 „cybuli w glinianych donicach” należały najprawdopodobniej popularne w XVIII-wiecznej Rzeczpospolitej rośliny wiosenne i letnie: hiacynt wschodni (Hyacinthus orientalis L.), jaskier azjatycki (Ranunculus asiaticus L.), korona cesarska (Fritillaria imperialis L.), kosaciec żyłkowany (Iris reticulata M.Bieb.), lilia biała (Lilium candidum L.), lilia bulwkowata (Lilium bulbiferum L.), lilia złotogłów (Lilium martagon L.), liliowiec rdzawy (Hemerocallis fulva [L.] L.), narcyz trąbkowy (Narcissus pseudonarcissus L.), narcyz żonkil (Narcissus jonquilla L.), piwonia lekarska (Paeonia officinalis L.), szafran wiosenny, krokus (Crocus vernus [L.] Hill), tuberoza bulwiasta (Agave amica [Medik.] Thiede & Govaerts), tulipan ogrodowy (Tulipa gesneriana L.), tulipan pachnący (Tulipa suaveolens Roth), zawilec wieńcowy (Anemone coronaria L.).
Katalog Drzewek roznych Ogrodowych skassowanych w Willanowie, ok. 1792–1793, Inwentarze, specyfikacje i regestra domów, pałaców, mobiliów i różne effecta, 1682–1896, Archiwum Główne Akt Dawnych, Archiwum Potockich z Łańcuta, sygn. 1/350/0/-/132, k. 263–264.
[k. 263]
Katalog Drzewek roznych Ogrodowych skassowanych w Willanowie
Sztuk 61. Ananasu fruktowego.
– 92. – Tegoz Sredniego.
– 146. – Tegoz pomnieyszego
– 2. – Trzcin Cukrowych.
– 6. – Hrinum Americanum.
– 1. – Scila Maritima.
– 5 – Drzew Melonowych.
– 9 – Pancrece Calanica.
– 28. – Cybuli w glinianych Doynicach
– 33. – Aloesow roznych w Doynicach
– 30. – Eliotropium.
– 5. – Pasy flora
– 4. – Memosa Nilotica
– 13. – Lantana Camara
– 4. – Canacarus glauca
– 3. – Amusa Paradisiaca
– 9 – Hebiscus Rosa Chinens
– 1 – Fenix dactilifera
– 3 – Cactus quadrangularis
Sztuk 455 Latus Continuat [łac. kontynuacja strony]
[k. 264]
Transpon. [łac. z przeniesienia] Sztuk 455
2. Cactus Peruvianus
5. Cactus grand flora.
4. Deto [Detto - łac. wcześniej wspomniany] semper minor.
4. Deto triangularis
6. Deto Opontica.
Suma Sztuk 476.
Tekst stanowi część zadań wdrożeniowych pracy doktorskiej Autora pt. Techniczne, estetyczne i zarządcze standardy odtwarzania kolekcji roślin egzotycznych w ogrodach historycznych na przykładzie rezydencji wilanowskiej, realizowanej we współpracy Politechniki Krakowskiej im. Tadeusza Kościuszki i Muzeum Pałacu Króla Jana III w Wilanowie, finansowanej przez Ministerstwo Edukacji i Nauki w ramach V edycji programu „Doktorat wdrożeniowy”.
Katalog roślin opracowano na podstawie analizy porównawczej z historycznymi traktatami z zakresu botaniki, rolnictwa, ogrodnictwa i etymologii:
