Gdański astronom Jan Heweliusz (1611-1687) to jeden ze słynniejszych członków tak zwanej Republiki Listów, czyli korespondencyjnej sieci łączącej naukowców. Prowadzona przez 57 lat korespondencja uczonego obejmowała ponad 4000 listów. Były one pisane głównie w języku łacińskim i niemieckim, poza tym po francusku, a także w języku holenderskim, włoskim i angielskim. Już na wstępie należy zaznaczyć, iż była to korespondencja naukowa, dotycząca przede wszystkim astronomii. Jan Heweliusz przedstawiał w niej swoje obserwacje, donosił nad czym aktualnie pracuje, komentował odkrycia i dokonania kolegów po fachu. Heweliusz, z jednym wyjątkiem (który stanowi jedna z dwóch tragedii, jakie spotkały go w życiu, czyli pożar domu i obserwatorium), raczej nie odnosił się w tej korespondencji do spraw osobistych.
Heweliusz korespondował z uczonymi, urzędnikami, patrycjuszami, członkami dworów, a także władcami: europejskimi, polskimi i gdańskimi. Wśród jego korespondentów znajdowali się między innymi członkowie Royal Society, uczeni związani z Gdańskiem, francuscy astronomowie. Z gdańskim astronomem listami wymieniali się między innymi poznani podczas młodzieńczej podróży po Europie Marin Mersenne’a i Pierre Gassendi, Atanazy Kircher i Samuel Hartlib, a także Henry Oldenburg, John Wallis, Tytus Liwiusz Buratini, Jean-Baptiste Colbert, Wawrzyniec Eichstadt, czy też Jan Mochinger. W całej korespondencji największy zbiór stanowią listy wymieniane nie z jakimkolwiek uczonym, ale z sekretarzem na polskim dworze królewskim – Pierrem Des Noyers (ponad 250 listów), dopiero na drugim miejscu natomiast uplasował się naukowiec, Ismael Boulliau (ponad 200 listów). Dla porównania w gdańskiej korespondencji uczonego największy zbiór stanowi korespondencja z Michałem Antonim Hackim oraz Piotrem Krügerem (z każdym z nich Jan Heweliusz wymienił po około 30 listów).
W całej korespondencji astronoma unikatowy zbiór tworzy korespondencja gdańska. Z jednej strony kolekcja ta posiada cechy charakterystyczne dla całości, gdyż również dotyczy przede wszystkim spraw naukowych. Z drugiej jednak strony posiada cechy, które wyraźnie wyróżniają ją na tle listów wymienianych przez uczonego z korespondentami europejskimi. Wśród gdańskich korespondentów znajdują się najznamienitsi obywatel i mieszkańcy Gdańska, czyli urzędnicy (burmistrzowie i członkowie Rady Miasta Gdańska), uczeni, związani przede wszystkim z Gdańskim Gimnazjum Akademickim, najznamienitsi patrycjusze, a także członkowie rodziny astronoma. Wypada wśród nich wymienić między innymi wspomnianych już Piotra Krügera, Michała Antoniego Hackiego i Jana Heckera, a także Johanna Mochingera, Johanna Pastoriusa, Jana Piotra Titiusa, Aegidiusa Straucha, Fryderyka Büthnera, Wawrzyńca Eichstadta, Israela Conradta, Wincentego Fabriciusa czy też Beniamina Engelcke. Tym, co wyróżnia ową gdańską korespondencję, jest obecność w niej poezji okolicznościowej. Znajdujemy tu utwory laudacyjne oraz konsolacyjne pisane przez ludzi związanych z nadbałtyckim miastem.
Obfita korespondencja astronoma dziś jest przechowywana we Francji – jeden zbiór znajduje się w Obserwatorium Paryskim, drugi natomiast w Bibliotece Narodowej. Pierwszy z nich zawiera oryginalne listy zarówno autorstwa Jana Heweliusza, jak i do niego skierowane, drugi natomiast to opracowanie korespondencji dokonane przez sekretarzy astronoma. Zbiór ten powstał na życzenie Jana Heweliusza, który pragnął wydać swoją korespondencję drukiem i nie obejmuje wszystkich listów. Wydawnictwo nie doszło co prawda do skutku, ale w 1683 roku wydany został wybór listów do uczonego opracowany przez ówczesnego sekretarza astronoma, Johanna Ericha Olhoffa (Excerpta ex literis illustrium et clarissimorum virorum ad […] Johannem Hevelium […], studio ac opera Johannis Erici Olhoffi, Gdańsk 1683). Druk ten, dedykowany burmistrzowi miasta Gdańska Gabrielowi Krumhausenowi, zawiera zarówno listy pisane do Jana Heweliusza, jak i korespondencję na jego temat, a także cytaty z dzieł współczesnych gdańskiemu astronomowi uczonych, w których autorzy odnosili się do jego odkryć, czy też pism. Tekst właściwy składa się z 204 jednostek, z czego 175 zostało napisanych w języku łacińskim, 29 natomiast w języku francuskim. 151 z nich to listy adresowane do Heweliusza, natomiast pozostałe 53 to: fragmenty listów uczonych (41 jednostek), w których omawiają oni osiągnięcia gdańskiego astronoma, a także cytaty z dzieł drukowanych, których autorzy również powołują się na ustalenia gdańszczanina (12 jednostek).
Wśród korespondentów Jana Heweliusza najczęściej występują członkowie kręgu francuskiego: Ismael Boulliau (15 listów), Jean Baptiste Colbert (9 listów), następnie zaś John Wallis (7 listów), Stanisław Lubieniecki (6 listów) oraz ex aequo Pierre Des Noyers i Henry Oldenburg (po 5 listów). Warto również wymienić kilku innych korespondentów Heweliusza, których listy zostały uwzględnione w owym zbiorze. To Samuel Hartlib, Pierre Gassendi, Atanazy Kircher, Giovanni Battista Riccioli, Christian Huyghens, Leopold I Habsburg, Edmund Halley, a także, ze środowiska gdańskiego, Jan Ernest Schmieden, Aegidius Strauch, czy też Israel Conradt. Dodatkowo Olhoff uwzględnił również korespondencję otrzymaną przez uczonego z Uniwersytetów w Oxfordzie i Cambridge. Najwcześniejszy list powstał w kwietniu 1643 roku, najpóźniejszy natomiast jest datowany na 6 grudnia 1681 roku. Olhoff zastosował układ chronologiczno-tematyczny, czyli głównym wyznacznikiem była chronologia, jednak kolejność ta mogła zostać zaburzona w przypadku gdy przytaczana była seria listów na ten sam temat, nierzadko tego samego autora. Najliczniej reprezentowane są listy datowane na 1679 rok (22 jednostki) oraz 1665 rok (19 jednostek). Cały wybór listów można podzielić na kilka zagadnień tematycznych. Mamy tu listy, których autorzy sławią cnoty Heweliusza, listy, w których chwalone są dzieła astronoma, a także pisma, w których znajdujemy słowa uznania dla obserwatorium i instrumentarium gdańskiego astronoma. W końcu grupa listów dotyczy pożaru, jaki strawił posiadłość astronoma – jego dom, a także obserwatorium, warsztaty i drukarnię. Ze zbioru wyłania się obraz człowieka wybitnego, szanowanego, autorytetu dla innych uczonych, osoby mającej rację w dysputach naukowych. Należy przyznać, że Olhoff zręcznie pracował nad materiałem – wszak korespondencja Heweliusza dotyczyła przede wszystkim spraw związanych z astronomią, tu natomiast niewiele dostajemy informacji na temat jakichkolwiek obserwacji. Sekretarz astronoma położył natomiast nacisk na elementy panegiryczne mające za zadanie uwypuklić zalety gdańszczanina. Wskazał również, z jak ogromną tragedią przyszło mu się ostatnio zmierzyć i jakie trudności musiał przezwyciężyć, aby móc pracować dalej.
Pojedyncze listy z korespondencji Heweliusza można również znaleźć między innymi w bibliotekach i archiwach w Anglii, Holandii i USA. Owe rozproszenie wynika w dużej mierze z kradzieży, jaka miała miejsce w XIX wieku. Korespondencja Jana Heweliusza była wówczas uważana za wyjątkowo cenny zbiór. Sprzedana przez córkę astronoma Katarzynę Elżbietę Langową francuskiemu astronomowi Josephowi Nicolasowi Delisle za 100 dukatów, po latach trafiła do Francji: zbiór oryginalnych listów do Obserwatorium Paryskiego, z kolei odpisy (pomniejszone o zagubione tomy V-VIII) do Biblioteki Narodowej Francji. Jednak nawet w zaciszu instytucji naukowych listy nie były bezpieczne. W latach 1830-1848, będąc generalnym inspektorem uniwersytetu i bibliotek, hrabia Guglielmo Libri-Carrucci della Sommaia (1802-1869) dokonał licznych kradzieży rękopisów we francuskich bibliotekach i archiwach. Jego łupem padły między innymi listy Jana Heweliusza. Początkowo kradzieży dokonywał na własny użytek, uchodził bowiem za bibliofila, w końcu jednak kłopoty finansowe zmusiły go do sprzedaży skradzionych obiektów, między innymi lordowi Bertramowi Ashburnham. Transakcja obejmowała 1923 rękopisy, w tym listy gdańskiego astronoma. Jakkolwiek udało się przerwać niechlubny proceder hrabiego, to część listów Heweliusza nigdy nie została odzyskana.
Mimo że korespondencja Heweliusza została sprzedana przez spadkobierców uczonego, w polskich zasobach zachowały się pojedyncze listy. Dla przykładu Archiwum Państwowe w Gdańsku posiada w swoich zbiorach pięć listów napisanych przez astronoma do Rady Miasta Gdańska. Poza tym to samo archiwum przechowuje list Heweliusza do syndyka Wincentego Fabriciusa na temat obserwacji komety z przełomu roku 1652-1653.
Bibliografia (wybór):
M. Bersohn, Kilka słów o Janie Heweliusza Astronomie Gdańskim z wieku XVII. oraz o jego korespondencyi, Warszawa 1898.
Correspondance De Johannes Hevelius. Tome I. Prolégomènes Critiques, pod red. Chantal Grell, Turnhout 2014.
Z. L. Pszczółkowska, Hewelusz, Gralath i Albertrandi. Listy Heweliusza w rękopisach Biblioteki Gdańskiej PAN, w: Terrae Leopoliensis filius, terrae Gedanensis civis. Księga pamiątkowa ofiarowana prof. dr. hab. Zbigniewowi Nowakowi w osiemdziesiątą rocznicę urodzin, red. Maria Babnis i Maria Pelczar, Gdańsk 2007, s. 159-198.
Z. L. Pszczółkowska, Korespondenci Jana Heweliusza, w: Jan Heweliusz, pod red. M. Pelczar i J. Włodarczyka, Radom cop. 2011, s. 167-191.
A. Siemiginowska i J. Urban, Korespondencja Jana Heweliusza w zbiorach Bibliothèque Nationale i Bibliothèque de L’Observatoire w Paryżu, „Libri Gedanenses”, 1968 (I), s. 135-138.
A. Siemiginowska, The Epistolarian Legacy of Hevelius, Organon 24 (1988).
A. Siemiginowska, Z korespondencji Jana Heweliusza, „Rocznik Gdański”, 1989 (48), z. 1, s. 21-25.
