Marek Tulliusz Cyceron (106–44 r. p.n.e.) – wybitny rzymski mówca, filozof i polityk. W młodości zdobył gruntowne wykształcenie retoryczne i filozoficzne w Rzymie i w Grecji oraz sprawował kolejne urzędy, których uwieńczeniem był konsulat w 63 roku. Podczas sprawowania tego urzędu Cyceron zdobył sławę jako pater patriae (ojciec ojczyzny) – po uratowaniu państwa od zamachu stanu. W czasach nowożytnych, szczególnie w okresie renesansu, uważano go za mistrza stylu. Pisać i mówić jak Cyceron – to było marzenie wielu ówczesnych humanistów. Jedną z wielu zasług Cycerona było również zebranie i spisanie po łacinie poglądów greckich filozofów i stworzenie łacińskiej terminologii filozoficznej. W szkołach czytano pisma filozoficzne, polityczne i retoryczne Cycerona stawiając go za wzór pisarza. Do najczęściej czytanych dzieł należały mowy, szczególnie przeciwko Katylinie (In Catilinam orationes quattuor), dzieło filozoficzne napisane w formie traktatu dla syna Marka O obowiązkach (De officiis), oraz traktat retoryczny O mówcy (De oratore) ukazujący wizerunek idealnego mówcy. Cyceron przez całe życie prowadził również bogatą korespondencję. Została ona odkryta i opublikowana dzięki Petrarce, który odnalazł teksty i był ich pierwszym gorliwym czytelnikiem. Poznawano więc również lekturę listów Cycerona. Program nauczania Collegium Nowodworskiego, którego studentami byli bracia Sobiescy obejmował lekturę jego dzieł z powodów wtedy oczywistych. Młodzi studenci mieli przede wszystkim czytać teksty wybitnego Rzymianina dla kształcenia stylu i sztuki wymowy oraz dla kształcenia charakteru. Dlatego dwa teksty czytano w szkole szczególnie często: mowę De imperio Gnei Pompei (O naczelnym dowództwie Gnejusza Pompejusza) oraz traktat filozoficzny De officiis (O obowiązkach). Zważywszy na fakt, że ojciec – Jakub Sobieski – wyraźnie polecił w swej instrukcji edukacyjnej, żeby synów kształcić i wychowywać do życia obywatelskiego i wojskowego, takie teksty były właściwą lekturą.
W 66 roku p.n.e. Marek Tulliusz Cyceron wygłosił pierwszą mowę polityczną, w której występował za powierzeniem naczelnego dowództwa w wojnie Gnejuszowi Pompejuszowi. Po wygłoszeniu wstępu do słuchaczy i omówieniu spraw związanych z wojną – długo toczoną z królem Pontu Mitrydatesem, który nie chciał uznać przewagi ani potęgi Rzymu – Cyceron poświęca wiele uwagi sylwetce idealnego wodza. Ta część mowy wydaje się najciekawsza ze względu na jej wartości edukacyjne.
Pompejusz już od dzieciństwa szkolony na żołnierza i wodza zdobył te umiejętności i posiadł te cechy charakteru, które były zadatkiem przyszłych sukcesów i powodzenia: „człowiek ten prowadził więcej wojen, niż inni o nich czytali. (…) Wszystko to świadczy, że w dziedzinie sztuki wojskowej nie ma rzeczy przekraczającej jego umiejętności” (Mowa w sprawie naczelnego dowództwa Gnejusza Pompejusza). Podstawowa zatem umiejętność dobrego wodza to znajomość wojennego rzemiosła a tę zdobył Pompejusz jak nikt inny. W dalszej części mowy czytamy: „Zalety wodza nie ograniczają się przecież do tych, jakie się pospolicie uznaje, do wytrwałości w trudach, męstwa w niebezpieczeństwach, sprawności w działaniu, szybkości w osiąganiu celu, roztropności w przewidywaniu” (jw.) Wśród tych zalet niewątpliwie wyróżnić należy męstwo, które jak mówi Cyceron jest boskiego pochodzenia. „Od idealnego wodza wymagamy bowiem nie tylko męstwa wojennego, lecz nadto mnóstwa rzadkich przymiotów, które temu męstwu towarzyszą i pomagają. Jak wielka musi być przede wszystkim prawość wodza, dalej jak wielkie we wszystkim umiarkowanie, jak rzetelność, łatwość w obejściu, rozum, ludzkość”. Pompejusz jest zatem szczególnie wyróżniony wszelkim zaletami, które powinien posiadać idealny wódz: doświadczenie, wytrwałość w trudach, sprawność w działaniu, szybkość i zdecydowanie, roztropność, męstwo i związane z nim prawość, umiarkowanie, rzetelność, ludzkość. Na końcu tego katalogu Cyceron wymienia jeszcze autorytet i szczęście. Te cechy były niezbędne dla wodza, który miał poprowadzić Rzym do zwycięstwa, one również pielęgnowane w rodzie Sobieskich zaprowadziły do zwycięstwa przyszłego Salwatora chrześcijaństwa.
Inne dzieło Cycerona, czytane i komentowane jako lektura szkolna przez Sobieskich to traktat filozoficzny De officiis (O obowiązkach, powinnościach). Napisany przez ojca jako zbiór rad (praecepta ad filium) dla syna Marka, który w przyszłości miał sprawować urzędy publiczne. W szkole Nowodworskiego traktat O obowiązkach był również traktowany jak zbiór tematów do pisania szkolnych wypracowań – po łacinie i po polsku. Takie zadania domowe traktowano jako ćwiczenia stylistyczne ale też wymagano w nich komentowania myśli i rad odnoszących się do kierowania państwem.
Jednym z najsłynniejszych fragmentów traktatu jest ten poświęcony obowiązkom sprawujących władzę. Znał go doskonale i komentował w swym dziele A.F. Modrzewski, był on z pewnością jednym z podstawowych fragmentów komentowanych przez Sobieskiego:
„Omnino qui rei publicae praefuturi sunt duo Platonis praecepta teneant: unum, ut utilitatem civium sic tueantur, ut quaecumque agunt, ad eam referant obliti commodorum suorum, alterum, ut totum corpus rei publicae curent, ne, dum partem aliquam tuentur, reliquas deserant. Ut enim tutela, sic procuratio rei publicae ad eorum utilitatem, qui commissi sunt, non ad eorum, quibus commissa est, gerenda est. Qui autem parti civium consulunt, partem neglegunt, rem perniciosissimam in civitatem inducunt, seditionem atque discordiam” - ci, którzy będą stali na czele państwa powinni pamiętać o dwu radach Platona. Jednej, aby tak dbali o dobro obywateli, że cokolwiek bedą robić niech odnoszą do ich dobra zapomniawszy o własnej korzyści. Drugiej, aby troszczyli się o całe ciało rzeczypospolitej i żeby, gdy troszczą się o jedną jej część, nie zaniedbywali drugiej. Tak bowiem jak opieka, tak i troska o państwo powinny być sprawowane dla pożytku tych dla których są sprawowane, nie zaś dla korzyści tych , którzy ją sprawują.
