Piękny medal dedykowany księżniczce i królowej „bez królestwa” Marii Klementynie Sobieskiej-Stuart upamiętnia kluczowy epizod w życiu wnuczki Jana III i Marii Kazimiery.
Urodzona w Oławie 17 lipca 1701 r. córka królewicza Jakuba Sobieskiego i Jadwigi Elżbiety Wittelsbach z książąt Pfalz-Neuburg, doświadczyła wielu trudności w trakcie swojego krótkiego życia. Umarła w Rzymie 18 stycznia 1735 r. w wieku zaledwie 33 lat. Spokrewniona z wielkimi europejskimi rodami córka chrzestna papieża Klemensa XI, piękna, romantyczna, bogata i niezwykle pobożna, została wybrana jako idealna narzeczona dla Jakuba III Stuarta (Starego Pretendenta), katolickiego pretendenta do tronu Anglii, na którym panował protestancki Jerzy I. Księżniczka została wybrana przez Irlandczyka lojalnego wobec sprawy jakobitów, Charlesa Wogana, żołnierza i tajnego agenta Jakuba III. Rodzina przyjęła propozycję małżeństwa, a młoda dziewczyna zakochała się w Jakubie, starszym od niej o 14 lat.
Tym samym księżniczka miała udać się do Włoch, aby dołączyć do swojego wybranka, a następnie przenieść się po ślubie do Rzymu, pod opieką i na koszt Klemensa XI, który popierał próby katolickiej restauracji angielskiego tronu.
Jesienią 1718 r. 17-letnia Maria Klementyna wyjechała incognito z Polski do Włoch, zmierzając oficjalnie do Loreto, w towarzystwie matki i niewielkiego orszaku. To małżeństwo wzbudziło obawy i niezadowolenie w Anglii. Młodą kobietę, spokrewnioną z wielkimi europejskimi rodami książęcymi i chronioną przez papieża, oraz dzieci, które mogły urodzić się ze związku ze Stuartami, postrzegano jako zagrożenie. Z tego względu Jerzy I wywarł nacisk na austriackiego cesarza Karola VI, aby powstrzymał podróżnych przed dotarciem do Włoch przez Innsbruck. Tutaj grupa została uwięziona w zamku Ambras do wiosny 1719 r., oczywiście z całą troską należną szlachetnemu rodowi. Jednak Jakub nie stracił ducha i ponownie zdał się na Wogana, który opracował śmiały plan ucieczki, do której doszło 27 kwietnia 1719 r. Przebrał księżniczkę w ubrania jednej ze swoich pokojówek i podstępem zamienił obie kobiety. Następnie Maria Klementyna spuściła się na linie z okna i uciekła w czekającym powozie. Po odkryciu ucieczki cesarz wysłał swoich ludzi w pościg, ale w tym czasie uciekinierzy dotarli już do Włoch. Za ten wyczyn Wogan został mianowany baronetem przez Jakuba III, a Klemens XI przyznał mu tytuł senatora rzymskiego.
Po ślubie per procura w Bolonii Maria Klementyna dotarła w końcu do Rzymu 12 czerwca 1719 r. i pozostała tam aż do przybycia swojego wybranka do Montefiascone, gdzie 1 września 1719 r. odbył się ślub.
Ucieczka Marii Klementyny z Innsbrucku i jej pełna perypetii podróż do Rzymu zostały uczczone medalem stworzonym przez słynnego papieskiego medaliera Otto (Ottone) Hameraniego (1694-1768), który stworzył liczne medale dla Klemensa XI, a także dla Stuartów. Awers przedstawia popiersie młodej kobiety z profilu, o delikatnych rysach, rozpuszczonych włosach upiętych tiarą i ozdobionych perłami widocznymi także na szyi i w uszach, ubranej w suknię obszytą drogocennymi kamieniami i gronostajowy płaszcz. Wokół niej wyryto imię z królewskimi tytułami: CLEMENTINA M BRITAN FR ET HIB REGINA (Klementyna, królowa Wielkiej Brytanii, Francji i Irlandii). Pod popiersiem sygnatura autora: OTTO HAMERANI F(ecit).
Na rewersie pięknie przedstawiono przybycie z Austrii do Rzymu. Klementyna, w stroju podróżnym, z włosami upiętymi do góry i powiewającym welonem na głowie, powozi eleganckim, stylizowanym all’antica rydwanem w kształcie muszli, inspirowanym rydwanem Wenus, ciągniętym przez dwa biegnące konie.
Na rydwanie stoi za nią Eros, symbol miłości, która kierowała młodą kobietą, oraz herb rodziny zwieńczony koroną. Po prawej stronie widoczny jest lesisty pejzaż, a w tle morze ze słońcem wschodzącym nad falami i żaglowcem płynącym w kierunku Rzymu. To nawiązanie do przybycia narzeczonego po nieudanych próbach odzyskania angielskiej korony. Po lewej stronie znajduje się Rzym, bezpieczna przystań dla pary, z murami otaczającymi kilka świątynnych budynków z portykami, Koloseum i Kolumną Trajana. Budynek przypominający wieżę z widokiem na morze może być latarnią morską wskazującą statkom brzeg.
Napisy FORTVNAM CAVSAMQVE SEQVOR (Podążam za jego szczęściem i jego sprawą) oraz w eksedrze (dolnej części medalu) DECEPTIS CVSTODIBVS MDCCXIX (Strażnicy zostali oszukani wraz z datą 1719) odzwierciedlają całkowite oddanie i wierne przywiązanie Klementyny - sentymentalne i polityczne - do sprawy Jakuba i jej odważną ucieczkę z Innsbrucku. Wyrażenie deceptis custodibus pochodzi z fragmentu Periochae Tytusa Liwiusza (Ab Urbe condita, II, XIII) dotyczącego ucieczki legendarnej rzymskiej dziewicy Clelii, porwanej jako zakładniczka przez etruskiego króla Porsennę, i jej heroicznego powrotu do Rzymu, gdzie później, jako jedyna kobieta, została uhonorowana konnym pomnikiem na Forum.
Medal został wybity w złocie, srebrze i brązie i był bardzo ceniony ze względu na swoje piękno i popularność sprawy jakobickiej. Komentowano go i opisywano nawet po śmierci królowej, czego przykład znajdujemy w broszurze Samlung merkwurdiger Medaillen A. 1737 46 Woche (s. 369-376) autorstwa Johanna Hieronymusa Lochnera, zatytułowanej Medaille auf die Flucht der Prinzessin Clementinae, gemahlin des Praetendenten, von Insprucht, gdzie zapisano całą historię królowej i jej rodziny.
Maria Klementyna została także uhonorowana pomnikiem w szczególnie prestiżowym miejscu, Bazylice Świętego Piotra w Watykanie. Zmarła 18 stycznia 1735 r. w wieku niespełna 33 lat i spoczęła w sarkofagu przy spiralnych schodach w lewej nawie Bazyliki. Wspaniały marmurowy cenotaf powstał w 1742 r., siedem lat po jej śmierci. Nad porfirowym sarkofagiem ozdobionym cętkowaną marmurową draperią widoczna jest postać Miłosierdzia, podnosząca serce królowej otoczone płomieniami, które symbolizują jej człowieczeństwo i głęboką wiarę, obok putto trzyma mozaikowy portret królowej. Poniżej grobowca pojawiają się dwa kolejne marmurowe putta, niosące berło i złotą koronę. Napis głosi MARIA CLEMENTINA M BRITAN FRANC ET HIBERN REGINA.
Pomnik został zaprojektowany przez Filippa Barigioniego, podczas gdy marmurowe figury zostały wyrzeźbione przez Pietra Bracciego, a złota dekoracja przez Francesca Giardoniego. Mozaika została wykonana przez Pietra Paola Cristofariego, który wzorował się na olejnym portrecie królowej namalowanym przez Ignaza Sterna.
Maria Klementyna jest ostatnią z trzech kobiet pochowanych w bazylice, obok hrabiny Matyldy z Canossy, wielkiej władczyni, która w testamencie zapisała swoje ziemie Stolicy Apostolskiej, i królowej Krystyny Szwedzkiej.
Bibliografia
J.W. Zacher, G. Śnieżko, M. Zawadzki przy współpracy M. Męclewskiej, Medale polskie i z Polską związane z okresu Pierwszej Rzeczypospolitej Katalog zbiorów t. 1 Zamek Królewski w Warszawie, Muzeum Warszawa 2019, pp- 167-168.
Neil Guthrie, ‘Their disloyal and wicked inscriptions’: the uses of texts on Jacobite objects, in The Material Culture of the Jacobites, Cambridge University Press, 2013, pp. 85-88.
