![Plan sytuacyjny Wilanowa z 1683 r. Juliusz Starzyński, Wilanów. Dzieje budowy pałacu za Jana III, [w:] Studia do dziejów sztuki w Polsce, t. 5, Varsoviana 2, Warszawa 1933, s. 25](https://www.wilanow-palac.pl/image.php/42992/plan_sytuacyjny_wilanowa_z_1683_r_juliusz_starzynski_wilanow_dzieje_budowy_palacu_za_jana_iii_w_studia_do_dziejow_sztuki_w_polsce_t_5_varsoviana_2_warszawa_1933_s_25.jpg)
Król Jan III znany był ze swojego zamiłowania do roślin i ogrodów. W licznych przekazach historycznych i podaniach przypisuje mu się sadzenie drzew w swoich posiadłościach w Jaworowie i Wilanowie. Król sprowadzał lub otrzymywał nasiona i rośliny z całej Europy, m.in. drzewka pomarańczowe z Gdańska i Florencji, jaśminy i cebulki tulipanów z Francji, nasiona z Amsterdamu. W swojej bibliotece w Żółkwi posiadał wiele znakomitych dzieł botanicznych, m.in. Dendrologiæ natvralis… włoskiego przyrodnika Ulisse Aldrovandiego (1668), Exoticarum aliarumque… gdańskiego botanika Jakuba Breyne (1678) oraz Dendrographias sive historiae naturalis… polsko-szkockiego przyrodoznawcy Johna Jonstona (1662). Wielka pasja ogrodnicza króla Jana III przejawiała się również w kolekcji roślin, którą zgromadził w Wilanowie. Zachowało się jednak niewiele źródeł mówiących o jej wielkości lub różnorodności gatunków. Jednym z najbardziej szczegółowych jest cytowany na końcu opis sporządzony przez biskupa Pawła Sapiehę po jego wizycie w poniedziałek 12 lipca 1694 roku. Dokument stanowi obecnie jedno z cenniejszych źródeł do badań nad historią ogrodu wilanowskiego w czasach króla Jana III.
Zgodnie z treścią rękopisu kwatery ogrodu włoskiego (dziś barokowy Ogród Górny) były obsadzone liliami bulwkowatymi (Lilium bulbiferum L.) o czerwonych kwiatach oraz różami (Rosa L.). Należały do nich najprawdopodobniej róże historyczne, uprawiane w ówczesnej Rzeczpospolitej, m.in. róże stulistne (Rosa × centifolia L.), francuskie (Rosa gallica L.), dzikie (Rosa canina L.), białe (Rosa × alba L.), gęstokolczaste (Rosa spinosissima L.), żółte (Rosa foetida Herrm.), damasceńskie (Rosa × damascena), burbońskie (Rosa x borboniana). W ogrodzie rósł również kasztanowiec pospolity (Aesculus hippocastanum L.). Przestrzeń ozdabiały rośliny egzotyczne: cedr libański (Cedrus libani A. Rich), figowiec pospolity (Ficus carica L.), migdałowiec pospolity (Prunus dulcis [Mill.] D.A.Webb), morwy białe (Morus alba L.) lub czarne (Morus nigra L.).
W nieistniejącej obecnie pomarańczarni, która w czasach króla Jana III była położona na południu od pałacu, utrzymywano drzewka cytrusowe. Wśród nich wyróżnić można cytrony (Citrus medica L.), cytryny (Citrus × limon [L.] Osbeck) oraz pomarańcze (Citrus sp.). Mogły do nich należeć również gatunki znane w ówczesnej Rzeczpospolitej: pomarańcze gorzkie (Citrus × aurantium L.), bergamotki (Citrus × bergamia [Risso] Risso & Poit.), pomarańcze olbrzymie (Citrus grandis [L.] Osbeck), pachnące (Citrus × myrtifolia [Ker Gawl.] Raf.) i chińskie (Citrus × sinensis [L.] Osbeck), mandarynki (Citrus × reticulata Blanco), a także poncyria trójlistkowa (Citrus trifoliata L.).
W części użytkowej (obecny Ogród Północny i Ogród Różany) uprawiano natomiast drzewa i krzewy owocowe takie jak: grusza pospolita (Pyrus communis L.), jabłoń domowa (Malus domestica Borkh.), w tym odmiany francuskie o małych owocach (Fenouillet Rouge?) oraz odmiany rosyjskie o transparentnym miąższu (White Astrachan?), wiśnia pospolita (Prunus cerasus L.), śliwa domowa (Prunus domestica L.) lub węgierska (Prunus domestica L. subsp. oeconomica var. pruneliana), winorośl właściwa (Vitis vinifera L.), brzoskwinia zwyczajna (Prunus persica [L.] Batsch), morela pospolita (Prunus armeniaca L.). Na rabatach rosły również okazałe melony (Cucumis melo L.) i karczochy zwyczajne (Cynara cardunculus L.).
Manuskrypt ręką własną Xsiędza Pawła Sapiehy [1] Opata Paradyskiego potym Biskupa Zmuydzkiego zmarłego 1715
[…]
[k. 125]
DIARIUSZ Codzienny Anno 1694
[…]
[k. 125]
[12 lipca 1694]
[…]
[k. 126]
Opisanie Ogrodu Wilanowskiego. Naprzedzie bukiety różnych kwiatów tak się rozkrzewiły, że kwatery zasłaniają. Kwiatów iuż mało, ieszcze róże kwitną, lilije czerwone i inne polne kwiaty w lisztwach. Cedr od P. Podko.[Pani Podkomorzyny] Wieluńskiey [2] barzo piękny, ma nasienie, także y prunelki, co przywieziono tu z Krak[owa?] pięknie się przyieły y puszczaią z siebie latorośle. Kasztan ieden od ogrodu, gdzie patrzenie, ma dwie szyszki na Owoc, ale okrągłe, iakbuławy. Grotta pod schodami, iako co od spodu zaczynaią, ale trzeba schody stawiać, bo deszcz [zmyie?] z wapna sklepy [sklepienia?]. Owoców różnych siła: gruszek, iabłek, wiszen, sliw, wina, brzoskwiń [w]cale nie Mont[?], których w całey Warszawie nie masz, będzie półkope, […] fig, migdałów sroga moc y morwy wielkie. [Gdy?] melony, karczochy wielkie, których na pokaz przywozi jabłka moskiewskie, w ktorych iądra widać, iak we szkle, tak przezroczyste [3] szczypione z szczepu nierodzaynego
[k. 127]
Contra regulam [wbrew regułom] ogrodników, gdzie ich z kilkanaście na drzewie. Jabłka małe francuskie, ktore zapachu cale nie maią, puste [4]; teraz pierwszy raz te iabłka Moskiewskie na tey stronie, gdzie od Olendra [5] ku kwaterom idąc pod samemi prawie szpalerami, pod murem od figarni sadzone, w dobrze wyprzaney ziemi modulowana [mozulowana?] brzoskwinia morilla [morele]. Wino wszelkie od Woiewody Płockiego [6], co się wszytko poprzyimowało. Brzoskwiniów Pestki, co Król JMP. [jegomość pan] dał od Woiewody Płockiego, poschodziły. Pomarańczarni potrzeba większey. Pomarańcz prostych nie liczyłem wcale, ale się barzo pieknie poprzymowały od Dzienuyczyka [Genueńczyka?]; co u Nakutych [nazwisko?] mieszka, wzwyż od [...nieczytelnie]; iedne są w pułtrzecia łokcia, drugie we dwa łokcie y Cwierć, w pułtora, rożnie [wiśnie?], grobe w pięść, ale barzo piękne są, niektóre wyższe od tey iedney dawney, ktora iest w Willanowie przi tiw[...?]. Pomarańcze y inne kwiaty zrodziły osobliwie. Cytrony wielkie, ktore ieszcze będą róść, ale strasznie wielkie okrągławe, że [...Cudzoziemcy?] chodzący Imc wcześniej [?], że pomarańcze [...] wielkie, powiadaiąc, że u nas niemasz tak wielkich pomarańcz. Pomarańcze od Dominika [7] krzywe niektóre, odmłodnieią, ale z cięszkością, a to dlatego, że w skrzyni zabiianiem ich gniecione, ktore się zagrzały, za ciasno włożone były, ieszcze z siebie nie puszczaią, ale prącie zielone. Mnie obiecał ogrodnik kilka migdałowych drzewek, pomarańczowych y Cytrynowych flancowanych także y Mont [morw?] wielkich y [kwiatów?], zaczym pisać do Pana Gryna, żeby figarnią kazał małą robić. Na Wyspie woda wylała […], łąki pozalewała; ieżeli grobelke w Zawadach przysypią, będą […] o zbożu chłopi bardzo.
[1] Paweł Franciszek Sapieha h. Lis (ur. przed 23 kwietnia 1657, zm. 1 października 1715, Kodeń) – cysters o imieniu zakonnym Bernard i opat paradyski (od 1694), sekretarz duchowny litewski (1704–1713), biskup ordynariusz żmudzki (1713–1715), elektor króla Jana III z województwa brzeskolitewskiego (1674).
[2] Joanna Teresa Brzostowska h. Strzemię (zm. kwiecień 1738) – wojewodzina kaliska, żona Zygmunta Wiktora Denhoffa h. wł. (ur. ok. 1640, zm. 7 października 1694), chorążego wieluńskiego (1681), podkomorzego wieluńskiego (1683) i podskarbiego nadwornego litewskiego (1693-1694).
[3] Najprawdopodobniej White Astrachan, nazywane wcześniej Glacée d’Etée lub Transparente de Moscovie.
[4] Najprawdopodobniej jedna ze starych odmian takich jak Fenouillet Rouge, nazywana wcześniej Bardin i opisywana jako pozbawiona zapachu.
[5] Olendrem lub holendrem nazywano wiatrak o korpusie owalnym z nadwieszoną i obracaną czapą.
[6] Jan Dobrogost Krasiński h. Ślepowron (ur. 10 czerwca 1639, zm. 21 lutego 1717) – starosta łomżyński (1660–1668), referendarz koronny świecki (1668–1688), wojewoda płocki (1688–1717), starosta nowomiejski, łomżyński, przasnyski, sztumski, warszawski. Elektor króla Jana III z ziemi warszawskiej (1674), dowódca chorągwi husarskiej w bitwie pod Wiedniem (1683) oraz zaufany przyjaciel króla i jego stały towarzysz.
[7] Najprawdopodobniej Domenico Comboni – kupiec związany z Konfraterią Kupiecką Starej Warszawy. Nazwisko Comboni łączy się z miejscowościami w prowincji Brescia w regionie Lombardia: Limone sul Garda (daw. Limone San Giovanni) i Gargnano, które słynęły z produkcji cytryn i limonek.
Tekst stanowi część zadań wdrożeniowych pracy doktorskiej Autora pt. Techniczne, estetyczne i zarządcze standardy odtwarzania kolekcji roślin egzotycznych w ogrodach historycznych na przykładzie rezydencji wilanowskiej, realizowanej we współpracy Politechniki Krakowskiej im. Tadeusza Kościuszki i Muzeum Pałacu Króla Jana III w Wilanowie, finansowanej przez Ministerstwo Edukacji i Nauki w ramach V edycji programu „Doktorat wdrożeniowy”.
