We wczesnej nowożytności stoicyzm utorował sobie drogę jako system filozoficzny, który mógł zostać zaadaptowany w postaci zbioru praktycznych reguł postępowania, zarówno w swojej wersji niemającej bezpośrednich odniesień do doktryny chrześcijańskiej, jak i – pomimo istniejących różnic – będący z nią w wielu punktach spójny, przyjęty w obrębie poszczególnych denominacji. Do najsłynniejszych przedstawicieli neostoicyzmu należy Justus Lipsius (1547–1606). Jego rozumienie dawnej filozofii obrazuje ewolucję dwóch wymienionych wyżej sposobów przyswojenia myśli starożytnych przedstawicieli Portyku[i] w XVI stuleciu. Dzieło De constantia (O stałości) pisane w trakcie pobytu Lipsjusza w Lejdzie, na niedawno powołanym do istnienia uniwersytecie, właściwie nie odwołuje się bezpośrednio do religii chrześcijańskiej. Z kolei powstałe już po powrocie autora do Kościoła rzymskiego dzieło Manuductio ad Stoicam philosophiam (Wprowadzenie do filozofii stoickiej), opatrzone podtytułem L. Annaeo Senecae aliisque scriptoribus illustrandis (dla objaśnienia Lucjusza Anneusza Seneki i innych pisarzy), wprost nawiązuje do chrystianizmu.
Manuductio ukazała się po raz pierwszy w roku 1604 jako druk oficyny Plantyńskiej, z antwerpskim i paryskim adresem wydawniczym, a kolejne wydanie ujrzało światło dzienne w roku 1610, już po śmierci Lipsjusza, jakkolwiek z naniesionymi jeszcze przez autora zmianami. Z roku 1604 pochodzi także traktat Physiologia Stoicorum (Nauka przyrodnicza stoików). Warto także wskazać, że w 1604 roku ukazał się utwór Lipsjusza Diva Virgo Hallensis (Święta Panna z Halle), przystający do potrydenckiego rozumienia zjawisk mirakularnych i jednocześnie je propagujący.
O ile w traktacie poruszającym zagadnienie stałości objaśnienie tytułowego pojęcia i wynikające stąd konkretne wskazania dla świadomego trudnej sytuacji politycznej Niderlandów Lipsjusza przysłaniało samo pojęcie filozofii, o tyle w Manuductio autor poświęca uwagę zdefiniowaniu terminu philosophia. Chociaż utwór przyjął formę rozmowy Lipsjusza z niewymienionym imiennie Słuchaczem, jednak właściwie mamy do czynienia z traktatem filozoficznym, ujętym w formę odpowiedzi lub też objaśnień poszczególnych zagadnień związanych zarówno z samą filozofią, jak i, ściślej, ze stoicyzmem. Takie rozmieszczenie treści nawiązuje do podręcznikowego charakteru utworu. Jakkolwiek, co wynikałoby z tytułu, utwór m.in. pełnić ma funkcję propedeutyczną, w rzeczywistości podejmowana tematyka wykracza poza wyłącznie wprowadzający charakter. Każda z trzech ksiąg podręcznika podzielona została na mniejsze rozdziały nazwane dissertatio.
W liście dedykacyjnym poprzedzającym tekst właściwy utworu, skierowanym do hiszpańskiego księcia Juana Fernanda Velasqueza, Lipsjusz powołuje się na Senekę jako główny wzór dla swojego dzieła. W słowie do czytelnika stawia przed swoim utworem zadanie bycia metaforycznie rozumianą pochodnią, rozświetlającą filozofię Seneki. Starożytny autor, reprezentujący eklektyczny etap rozwoju szkoły stoickiej, w odpowiedni sposób reprezentował metodę przyjętą przez samego Lipsjusza w Manuductio: łączenie myśli dawnych stoików z innymi systemami, w tym wypadku głównie z doktryną chrześcijańską. Oznaką wspomnianego eklektyzmu jest również uznanie kierowane wobec Platona i Arystotelesa, a także przedstawianie wybranych innych szkół filozoficznych.
Lipsjusz sam zresztą nazywany był „Seneca Christianus”, co potwierdził po latach Wespazjan Kochowski, pisząc o „chrześcijańskim Senece”. Tak patrzyli na flamandzkiego filozofa również jemu współcześni, czego dowodem jest umieszczenie popiersia Seneki na namalowanym przez Rubensa portrecie zbiorowym, przedstawiającym m.in. Justusa Lipsjusza i Jana Woveriusa.
Warto przytoczyć w tym miejscu jedną z definicji filozofii jakie w Epistulae morales ad Lucilium zamieścił Seneka: „filozofia jest nauką cnoty, przy czym ta jest celem, a tamta do niej jako do celu swego zmierza […]. Nie ma bowiem ani filozofii bez cnoty, ani cnoty bez filozofii” (przeł. Wiktor Kornatowski).
Lipsjusz wykazuje zasadność zajmowania się filozofią i niejako osłania ją przed możliwymi obiekcjami, powołując się na autorów działających w starożytności. Wśród postaci, w twórczości których znajdują się idee filozoficzne, są również wybrani archaiczni poeci greccy, w tym Homer. Filozofia w ujęciu Lipsjusza nie jest więc domeną wyłącznie „zawodowych” filozofów. Autor Manuductio wskazuje na możliwą rolę religii jako „dawnej filozofii” (vetus philosophia), jako jednego z czynników, które przyczyniły się do pewnego zapomnienia o stoicyzmie. Że stoicyzm istotnie już w czasach starożytnych postrzegany był jako w wielu punktach zbieżny z chrześcijaństwem, świadczy przywołane przez autora świadectwo Józefa Flawiusza.
Filozofia jest – jak przypomina Lipsjusz – właściwa i użyteczna dla ludzi w każdym wieku, ciesząca się większym poważaniem niż sztuki wyzwolone. To właśnie filozofia jest dyscypliną nie tylko istotnie godną człowieka wolnego, ale tą, której owocem – dzięki staraniu o dzielność etyczną – jest wolność.
Lipsjusz, odpowiadając na przytoczone przez Słuchacza obiekcje części pisarzy wczesnochrześcijańskich wobec filozofii, dowodzi, że filozofia również chrześcijanom przynosi pożytek. Zdaniem niderlandzkiego myśliciela pisarze chrześcijańscy nie podważali bowiem znaczenia samej filozofii, lecz występowali przeciwko działalności i poglądom sofistów lub też zbytniemu zajmowaniu się kwestiami filozoficznymi. Na dowód tego przywołuje świadectwa niektórych pisarzy z pierwszych wieków, w tym Laktancjusza i Klemensa Aleksandryjskiego. Ten ostatni autor pojmował filozofię jako badanie i rozważanie.
Definicja filozofii pojawia się w księdze drugiej, w której Lipsjusz dowodzi, że „ludzie bez filozofii są niekrzesanymi dziećmi, zaś dzięki niej mężami, wykształconymi, uczonymi”. Wywodzący się od Platona topos meditatio mortis, pojawiający się również w dziele Lipsjusza, zostaje nieco zmieniony; autor słowami filozofa średniego platonizmu, Apulejusza, pojmuje filozofię przede wszystkim jako „dążenie do śmierci i przyzwyczajanie się do umierania”. Ten pesymistyczny wydźwięk zajmowania się filozofią zdaje się dobrze znamionować zwłaszcza starożytny stoicyzm, jednak w wypadku stoicyzmu reprezentowanego w Manuductio ulega on modyfikacji. Filozofia nie jest jednak jedynie kontemplacją ściśle zdeterminowanego porządku świata, lecz – zgodnie ze stanowiskiem choćby działającego w II w. Justyna, wspominanego w księdze I traktatu – drogą prowadzącą do Boga. To metaforyczne rozumienie filozofii wynika – w wypadku neostoicyzmu w ujęciu chrześcijańskim – ze ściśle praktycystycznego jej charakteru.
Lipsjusz przytacza rozmaite podziały w obrębie filozofii; na tę dogmatyczną, akademicką i sceptycką, odnosząc się w ten sposób pośrednio do poglądów Platona oraz jego kontynuatorów. Inna systematyzacja obejmuje filozofię kontemplatywną i aktywną; w obrębie tej pierwszej znajduje się m.in. teologia określana jako „pierwsza filozofia” (u Lipsjusza to prima philosophia) z racji jej dostojeństwa. Jeszcze jedna definicja filozofii łączy się z jej zestawieniem z rzeczownikiem mądrość (sapientia, którą niderlandzki autor tłumaczy jako odpowiednik greckiej episteme). Filozofia tak rozumiana jest „umiłowaniem i dążeniem do mądrości” (sapientiae amor et affectatio).
Różnorakie zdefiniowanie pojęcia filozofii poprzedza zawarte w trzeciej księdze rozważania odnoszące się do ideału mędrca w kontekście paradoksów stoickich. W tym miejscu Lipsjusz niejako powraca do stoicyzmu tzw. średniego Portyku; bardziej jest tutaj sprawnie zestawiającym i wyjaśniającym poglądy starożytnego stoicyzmu doksografem i jednocześnie adeptem tej szkoły filozoficznej, niż wprost dążącym do harmonii pomiędzy antyczną filozofią a religią chrześcijańską zwolennikiem idei kontrreformacyjnych.
Wybrana bibliografia:
J. Dąbkowska-Kujko, Alegoria istnienia: Justusa Lipsjusza filozoficzne i filologiczne strategie czytania świata, „Roczniki Humanistyczne” 2023, t. LXXI, z. 3, s. 59–80.
E. Lasocińska, Recepcja etyki starożytnej w literaturze renesansu, baroku i wczesnego oświecenia, w: Etos humanistyczny, red. P. Urbański, Warszawa 2010 (Humanizm polski. Syntezy, t. 3, red. A. Nowicka-Jeżowa), s. 21-50.
J. Papy, Justus Lipsius, „Manuductio ad Stoicam philosophiam”, Antwerpen, J. Moretus, 1604, w: Lipsius en Leuven. Catalogus van de tentoonstelling in de Centrale Bibliotheek te Leuven, 18 september – 17 oktober 1997, onder de red. van G. Tournoy, J. Papy en J. De Landtsheer, Leuven 1997, (Supplementa Humanistica Lovaniensia, XIII), s. 187–191.
J. Papy, Lipsius’ (Neo)-Stoicism: Constancy between Christian Faith and Stoic Virtue, w: Grotius and the Stoa, ed. H. W. Blum and L. C. Winkel, Assen 2004, s. 47–72.
[i] Nazwa stoicyzm (szkoła filozoficzna) pochodzi od greckiego słowa „stoa” oznaczającego portyk, miejsce spotkań i debat publicznych.
