Kiedy w 1676 r. Jan Sobieski przyjął godność królewską i jako Jan III zasiadł na tronie, siedzibą jego dworu stał się surowy w swym wyrazie Zamek Królewski w Warszawie, usytuowany w obrębie gęsto zabudowanego miasta. Nieprzywykły do warunków miejskiego życia król-ziemianin zapragnął stworzyć sobie w pobliżu stolicy letnią rezydencję na wsi, dającą mu możliwość zażywania spokoju, kontaktu z naturą i wypoczynku. W 1677 r. za pośrednictwem koniuszego koronnego Marka Matczyńskiego król zakupił pobliską wieś zwaną od średniowiecza Milanów. Zaraz po nabyciu Milanowa nowy gospodarz nadał mu łacińską nazwę Villa Nova, która bardzo szybko została spolszczona na Wilanów, doskonale współbrzmiąc z dotychczasową historyczną nazwą. W zakupionych dobrach wilanowskich zastał Jan III „pałac w murach dopiero co zaczęty”, który postanowił rozbudować. W wyniku tych prac dawny staropolski dwór ziemiański zamienił się w barokową rezydencję – majestatyczną i reprezentacyjną. Po śmierci króla Jana III na kształt założenia wpłynęła kolejna właścicielka tego miejsca – Elżbieta Sieniawska, na której polecenie powstały dwa skrzydła boczne nadające pałacowi charakterystyczny kształt podkowy. Późniejszą znaczącą zmianą była dobudowa na końcu skrzydła południowego tzw. Łazienki Marszałkowej Izabeli Lubomirskiej na planie zbliżonym do kwadratu. Pałac w Wilanowie wraz z malowniczym ogrodem i parkiem tworzą popularny w baroku typ regularnego, osiowego założenia usytuowanego między reprezentacyjnym dziedzińcem honorowym a ogrodem (tzw. entre cour et jardin).
Na przestrzeni ponad 300-letniej historii pałacu w Wilanowie jego kolejni właściciele rozbudowywali rezydencję i wprowadzali w niej zmiany zgodne z panującymi modami. Mimo to pałac zachował oryginalny charakter oddający wciąż żywą pamięć o jego pierwszym właścicielu – królu Janie III.
Obecnie dostępne dla zwiedzających są: Sala Biała, Galeria Południowa, Biblioteka Króla wraz z wystawą czasową plafonów, Apartamenty Królewskie z Gabinetem Holenderskim, Przedpokój Marszałkowej Lubomirskiej, nowa przestrzeń ekspozycyjna ze stołem nanban, Pokoje Chińskie i Myśliwskie, Galeria Magazynowa, nowa ekspozycja na piętrze pałacu o fascynacjach kolekcjonerskich Potockich.
TRASA 1
Uwaga – obecnie pomieszczenia dawnego Muzeum Potockich są czasowo wyłączone ze zwiedzania ze względu na niezbędne prace konserwatorskie. Obecnie dostępne dla zwiedzających są: Sala Biała, Galeria Południowa, Biblioteka Króla z wystawą czasową, Apartamenty Królewskie z Gabinetem Holenderskim.
Sala Biała
W 1730 r., kiedy posiadłość wilanowską dzierżawił król August II Mocny z dynastii Wettynów, powstała reprezentacyjna Sala Biała. To największe i najbardziej okazałe wnętrze w pałacu było świadkiem wielu ważnych uroczystości. Dziś jego wystrój nawiązuje przede wszystkim do kształtu nadanemu sali w XIX w., Zgromadzone są tu wizerunki kolejnych właścicieli pałacu lub osób z nim związanych. Wspaniały Portret konny Stanisława Kostki Potockiego pędzla Jacques’a-Louisa Davida jest jednym z najważniejszych dzieł sztuki obcej w zbiorach polskich.
Galerie ogrodowe
Galerie Północna i Południowa pierwotnie były krużgankami otwartymi na ogród. Ich dekoracje stanowią m.in. wysokiej klasy freski florenckiego artysty Michelangela Palloniego, ukazujące perypetie miłosne Amora i Psyche. Opowieść ta odwołuje się do uczucia łączącego Jana Sobieskiego i Marię Kazimierę. W pierwotnym projekcie niewielkie pomieszczenie, obecnie Lapidarium (pokój ze starożytnościami), stanowiło część Galerii Południowej, dlatego to właśnie tutaj na suficie odnaleźć można pierwszą scenę z mitologicznej historii.
Apartamenty króla Jana III
Do apartamentów króla należą: Biblioteka, Antykamera, Sypialnia, Gabinet Chiński oraz Garderoba. W Bibliotece początkowo mieścił się bogaty księgozbiór króla, przeniesiony później do jego rodowej posiadłości w Żółkwi (obecnie Ukraina). Do dziś zachował się tu tematyczny katalog książek umieszczony na suficie i częściowo na ścianach. Składa się on z okrągłych portretów najsłynniejszych artystów i myślicieli czasów starożytnych oraz nowożytnych. Pod każdym z nich znajdował się regał z książkami tematycznie odpowiadającymi dziedzinie właściwej sportretowanym. Na uwagę zasługuje także podłoga z trójbarwnego marmuru wykorzystująca efekt iluzji. To jedyna oryginalna posadzka w pałacu pochodząca z czasów króla Jana III! Obecnie w Galerii Południowej oraz Bibliotece Króla oglądać można wystawę czasową plafonów.
Antykamera pełniła funkcję reprezentacyjnego przedpokoju, w którym dworzanie oczekiwali na rozmowę z królem. Zgodnie z obyczajowością baroku takie spotkania często odbywały się w kamerze, czyli Sypialni Króla. Wystrój tych pomieszczeń utwierdzał gości w przekonaniu o majestacie władcy. W trakcie audiencji król leżał w łożu paradnym, podczas gdy odwiedzający stali. Tylko najbliższa rodzina i najznamienitsi goście mogli usiąść w towarzystwie władcy, co także stanowiło charakterystyczny element XVII-wiecznej obyczajowości. Zachowane dekoracje sufitów Antykamery i Sypialni Króla są jednymi z najcenniejszych zabytków sztuki baroku w Polsce. Malowidła plafonowe – Zimę (Antykamera) i Lato (Sypialnia) wykonał nadworny malarz Jana III – Jerzy Eleuter Szymonowicz-Siemiginowski. W alkierzu znajdują się dwa niewielkie pomieszczenia: Garderoba i Gabinet Chiński. W drugiej połowie XVII wieku w Europie panowała moda na motywy dalekowschodnie (tzw. chinoiserie). Uległ jej także król Jan III, aranżując w ten sposób jeden ze swych prywatnych gabinetów. Dzisiejszy wystrój Gabinetu Chińskiego jest efektem rearanżacji z czasów Augusta II – powstały wówczas wspaniałe dekoracje wykonane w technice laki europejskiej, będący dziełem nadwornego artysty monarchy – Martina Schnella.
Gabinet Holenderski
Gabinet Holenderski pierwotnie służył do eksponowania dzieł holenderskich mistrzów, w tym samego Rembrandta. Obecna aranżacja pomieszczenia, w tym monumentalny fresk sufitowy Apoteoza Dobrobytu i Rozwoju Nauk i Sztuk pod rządami Saskimi, pochodzi z czasów króla Augusta II. Malowidło prezentuje charakterystyczny dla sztuki barokowej typ malarstwa iluzjonistycznego zwany quadraturą.
Wielka Sień i pomnik konny Jana III
Za czasów Jana III Wielka Sień była jednym z najbardziej reprezentacyjnych i monumentalnych pomieszczeń w pałacu. Przez wiele lat służyła za jadalnię – wówczas jej wystrój był bogatszy, lecz nie zachował się do dziś w całości. Obecnie pod sklepieniem można podziwiać stiukową dekorację fasety ukazującą cztery żywioły i cztery mitologiczne wiatry. Naprzeciw głównego wejścia do pałacu, w niszy między kolumnami, stał niegdyś pomnik konny Jana III, jeden z licznych elementów gloryfikacji wielkiego zwycięzcy spod Wiednia. Obecnie pomnik ten znajduje się pod wieżą południową, przy wejściu na galerię.
Apartamenty królowej Marii Kazimiery
Do apartamentów królowej należą: Antykamera, Sypialnia, Gabinet al Fresco, Antygabinet i Gabinet Zwierciadlany. Układ pomieszczeń królowej jest symetrycznym odbiciem apartamentów króla: Antykamera pełniła funkcję przedpokoju, Sypialnia (Kamera) poza podstawowym przeznaczeniem była wnętrzem o charakterze reprezentacyjnym, a przylegające do nich niewielkie gabineciki – pokojami prywatnymi. Sypialnia Królowej jest niewątpliwie jednym z najbardziej okazałych pomieszczeń w pałacu. Na uwagę zasługuje tu malowidło sufitowe (plafon) przedstawiające alegorię Wiosny, namalowane przez Jerzego Eleutera Szymonowicza-Siemiginowskiego. Przedstawiona na plafonie bogini Flora odwołuje się do postaci królowej Marii Kazimiery. Fasetę zdobią wyobrażenia mitycznego Sfinksa, którego zadaniem było strzec spokojnego snu królowej. W Antykamerze malowidło plafonowe przedstawia Jesień i dopełnia tym samym cykl czterech pór roku. W narożnym Gabinecie Zwierciadlanym zachował się plafon pędzla Jana Reisnera z przedstawieniem Jutrzenki, który zawiera kryptoportrety Marii Kazimiery i jej synów. Gabinet „al fresco malowany” zdobią oryginalne XVII-wieczne malowidła ścienne imitujące kamienne portale i rozpięte tkaniny gobelinowe ze scenami mitologicznymi z Apollinem. Dekoracja ta została odsłonięta przez konserwatorów w 1955 roku, do tego czasu znajdowała się tu drewniana klatka schodowa prowadząca na piętro pałacu.
Muzeum Potockich
Stanisław Kostka Potocki – polityk, kolekcjoner oraz archeolog zwany niekiedy polskim Winckelmannem – był właścicielem Wilanowa w latach 1799–1821. W 1805 roku udostępnił publiczności swoją kolekcję dzieł sztuki zgromadzoną w pałacu w Wilanowie. Tak powstało pierwsze w Warszawie, a drugie w Polsce muzeum sztuki dostępne dla wszystkich. Galeria Północna została wówczas przystosowana do eksponowania malarstwa, rzeźby i rzemiosła artystycznego. W Gabinecie Etruskim, podobnie jak w Lapidarium, eksponowano kolekcję starożytności zgromadzonych przez rodzinę Potockich. Obecnie znajduje się tu ponad 100 waz antycznych pochodzących z terenów południowej Italii, Etrurii i Aten. Galeria Obrazów zwana Muzeum oraz Galeria Krajobrazów zostały zaadaptowane na pinakotekę prezentującą malarstwo włoskie, francuskie, flamandzkie i niemieckie. Ściany otrzymały kolor różu pompejańskiego, chętnie stosowanego w XIX-wiecznych wnętrzach muzealnych, ponieważ stanowił doskonałe tło dla eksponowanych obrazów. W niewielkim Gabinecie przed Galerią prezentowane jest malarstwo europejskie z kolekcji Stanisława Kostki Potockiego. W progu pomieszczenia wmurowano tablicę z łacińską sentencją: Cunctis patet ingressus (wszystkim wstęp wolny); w ten sposób zasługi fundatora muzeum podkreślił jego wnuk, August Potocki. Uwaga – obecnie pomieszczenia dawnego Muzeum Potockich są czasowo wyłączone ze zwiedzania ze względu na niezbędne prace konserwatorskie. Wybrane dzieła sztuki z kolekcji malarstwa prezentujemy na piętrze pałacu.
Gabinety Starożytności
Prezentowana obecnie, scalona kolekcja waz starożytnych i zbiorów egipskich pozwala zobaczyć je w takiej formie, jak zaplanował to Stanisław Kostka Potocki; w historycznych wnętrzach pałacu, zabytkowych szafach i odtworzonej dekoracji scenograficznej. Więcej na temat nowej przestrzeni ekspozycyjnej – tutaj. UWAGA – Gabinety Starożytności są czasowo wyłączone ze zwiedzania. Wybrane dzieła sztuki starożytnej prezentujemy w Wielkiej Sieni.
TRASA 2
Uwaga – obecnie wybrane pomieszczenia na trasie 2 są czasowo wyłączone ze zwiedzania. Dostępne są: Przedpokój Marszałkowej Lubomiskiej, nowa przestrzeń ekspozycyjna ze stołem nanban, Pokoje Chińskie i Myśliwskie, Galeria Magazynowa.
Apartamenty Marszałkowej Lubomirskiej
Przedpokój, Salon Bawialny, Złota Sypialnia oraz Pawilon Kąpielowy tworzą prywatne pokoje marszałkowej Izabeli Lubomirskiej – właścicielki pałacu w latach 1771–1799. Marszałkowa, zwana także Błękitną Markizą z powodu upodobania do sukni w tym kolorze, była osobą o silnym charakterze i doskonałym guście artystycznym. Wnętrza swoich prywatnych apartamentów zaaranżowała zgodnie z najnowszymi trendami w sztuce. Pawilon Kąpielowy, w którym głównym elementem jest marmurowa, wolno stojąca wanna, był miejscem zabiegów pielęgnacyjno-odmładzających właścicielki.
Stół nanban
W 2019 r. w sieni przylegającej do Pokojów Chińskich i Myśliwskich została otwarta nowa ekspozycja upamiętniająca kolekcjonerskie pasje Stanisława Kostki Potockiego i jego potomnych. Na wystawie zaprezentowano obiekty z wilanowskiej kolekcji dalekowschodniej dotychczas ukryte w magazynach. Zwiedzający mogą zachwycić się wyrobami rzemiosła artystycznego z ceramiki, szkła, a także laki oraz wykonanymi w technikach mieszanych. Najważniejszym dziełem na wystawie jest unikatowy stół w stylu nanban wykonany w XVII w. w japońskich warsztatach, który odzyskał blask dzięki starannej, poprzedzonej badaniami konserwacji przeprowadzonej przez specjalistów w pracowni Muzeum Pałacu Króla Jana III w Wilanowie. Wzbogaceniem wystawy są treści edukacyjne związane z historią oraz konserwacją tego wyjątkowego mebla, prezentowane na nowoczesnym stanowisku multimedialnym.
Pokoje Chińskie i Myśliwskie
Dekoracje Pokojów Chińskich i Myśliwskich pochodzą z lat 80. XIX wieku, w tamtym czasie był to prywatny apartament właścicieli pałacu. Kontynuowano tu wilanowską tradycję urządzania wnętrz dekorowanych motywami inspirowanymi sztuką orientalną. Dziś znalazły tu miejsce meble w stylu chińskim oraz wilanowska kolekcja sztuki dalekowschodniej. Pokoje te odwołują się do dziewiętnastowiecznych gabinetów kolekcjonerów, gdzie gromadzono bogate kolekcje rozmaitych przedmiotów, które interesowały i fascynowały zbieraczy i naukowców. Większość ze zgromadzonych tutaj przedmiotów, to wyroby eksportowe – wyprodukowane na Dalekim Wschodzie specjalnie na rynek europejski, dostosowane do europejskich gustów i oczekiwań. Wiele przedmiotów nosi wyraźne ślady wzajemnych wypływów i inspiracji sztuki europejskiej i dalekowschodniej. Nazwa Pokojów Myśliwskich w pałacu wilanowskim wiąże się przede wszystkim z ich stylizowaną dekoracją nawiązującą do estetyki dziewiętnastowiecznych pałacyków myśliwskich. Ściany pokryte zostały mazerowaniem, czyli malarską imitacją okładziny drewnianej. W 2. połowie XIX wieku tutaj mieścił się gabinet Augusta Potockiego, dla którego łowy – jak dla większości mężczyzn tego okresu – były jedną z częstych rozrywek. Nie zachowało się w pałacu wilanowskim wyposażenie apartamentu myśliwskiego. Prezentowana dzisiaj aranżacja wykorzystuje dzieła i przedmioty o tematyce łowieckiej, pochodzące z różnych epok, a przechowywane obecnie w zbiorach wilanowskich.
Kolekcja sreber
Częścią galerii rzemiosła artystycznego jest udostępniona w jednym z odrestaurowanych Pokojów Myśliwskich tymczasowa ekspozycja sreber z kolekcji wilanowskiej. Ze względu na ograniczoną powierzchnię ekspozycji udostępniono tylko wybrane elementy reprezentujące większe zespoły. Są to wyłącznie przedmioty użytkowe pochodzące z przełomu XVIII i XIX wieku, powstałe w warsztatach wybitnych złotników francuskich i polskich.
Galeria Magazynowa
Galeria Magazynowa to przestrzeń ekspozycyjna, która powstała w Markoniówce – niewielkim, trzykondygnacyjnym budynku przylegającym do południowego skrzydła pałacu. Wyjątkowy charakter ekspozycji Galerii Magazynowej pozwala na prezentację cennych dzieł sztuki, które z wielu przyczyn od lat nie były pokazywane. Zgromadzono tutaj ekskluzywną kolekcję wyrobów sztuki złotniczej, oryginalne tkaniny ścienne z apartamentów królewskich oraz kolekcję przedmiotów z Dalekiego Wschodu, zawierającą dzieła zdobione kilkoma rodzajami laki, emaliowane metalowe naczynia, bogaty zbiór porcelany oraz akwarelowe malowidła na papierze. Nowoczesna przestrzeń pawilonu została wyposażona w specjalnie zaprojektowane gabloty umożliwiające zwiedzającym oglądanie delikatnych eksponatów z bardzo bliskiej odległości. Więcej na temat nowej przestrzeni ekspozycyjnej – tutaj.
Pokoje mieszkalne na półpiętrze
Przedpokój, Pokój Średni i Pokój Cichy to pomieszczenia o charakterze mieszkalnym. Przedpokój – lub jak zwano go w XIX wieku: Pokój Pierwszy – pokrywa iluzjonistyczne malarstwo barokowe: elementy architektoniczne otwarte na pejzaż. Zaskakująca jest sygnatura, jaką pozostawił po sobie jego autor Józef Rossi – w jednym z narożników umieścił swój portret. Pokój Średni, pierwotnie przeznaczony dla dzieci królewskich, umieszczony w centralnej części głównego korpusu pałacu, to typowe wnętrze staropolskiego dworu szlacheckiego. Charakterystyczny drewniany strop zdobią polichromie z herbami Jana III i Marii Kazimiery, koronami królewskimi i wieńcami laurowymi. Wyposażenie z czasów króla Jana III nie zachowało się. Pokój Cichy znajduje się bezpośrednio nad Sypialnią Króla, stąd jego nazwa odwołuje się do dyskretnego zachowania. Pokój ten pełnił także rolę apartamentu gościnnego.
Pokoje Locciego
Dwa narożne gabineciki usytuowane w alkierzu północno-wschodnim były pokojami Augustyna Locciego, nadwornego sekretarza i głównego budowniczego pałacu. Na szczególną uwagę zasługują tu XVII-wieczne stropy belkowe z malarskimi ornamentami oraz freski naścienne w typie sielskich pejzaży.
Gabinet Farfurowy
Wraz z przyległym do niego Gabinetem o Trzech Oknach pełniły funkcje pomieszczeń mieszkalnych. Gabinet Farfurowy swoją nazwę zawdzięcza płytkom fajansowym pokrywającym ściany. W dobie baroku była to niezwykle cenna i modna dekoracja, spotykana na europejskich dworach magnackich. Najczęściej płytki zdobione były scenami rodzajowymi, tutaj motyw przewodni stanowią stylizowane wazony. Płytki są datowane na rok 1690 i pochodzą z Holandii, która była wówczas słynnym w Europie ośrodkiem wytwarzającym wysokiej jakości fajanse. Całość wieńczy kopuła z kasetonami i freskiem wykorzystującymi barokowy efekt iluzji.
Na pierwszym piętrze do 14 sierpnia 2021 roku prezentujemy wystawę „Rośliny i zwierzęta. Atlasy historii naturalnej w epoce Linneusza”. Więcej informacji na specjalnej stronie poświęconej wystawie „Rośliny i zwierzęta...”.
Sala Uczt
Na najwyższej kondygnacji pałacu znajduje się Sala Uczt, dobudowana w trzecim etapie rozbudowy pałacu wilanowskiego, jeszcze za życia Jana III (zm. 1696). Na przestrzeni wieków pełniła różne funkcje: reprezentacyjne, widokowe, jadalni, sali bilardowej (za czasów Izabeli Lubomirskiej), Wielkiej Sali Bibliotecznej Potockich. Odsłonięte spod tynków iluzjonistyczne malowidła freskowe stworzył w 1724 roku Józef Rossi. Wejścia sali zdobią supraporty, jedna z łacińską inskrypcją: Vitae discendum et patriae (uczyć się trzeba dla życia i ojczyzny) poświęcona jest pamięci Stanisława Kostki Potockiego, a druga z napisem: W każdey doli mistrzyni jego bratu Ignacemu. Sala Uczt jest czasowo niedostępna dla zwiedzających.
Piętro pałacu nie jest dostępne dla osób poruszających się na wózkach. Informacje o dostępności: tutaj.
Autorzy fotografii: Wojciech Holnicki, Zbigniew Reszka.