Człowiek i przyroda
Interdyscyplinarny projekt „Edukacja społeczna w konflikcie urbanizacyjno-ekologicznym na terenie Muzeum Pałacu w Wilanowie”, prowadzony przez Muzeum dzięki wsparciu Mechanizmu Finansowego EOG, stawiał pytania o współczesne relacje człowieka i natury. Człowiek od dawna zwykł podporządkowywać sobie siły przyrody, ale wraz ze wzrostem świadomości ekologicznej podejmuje też coraz więcej działań, aby tę przyrodę chronić. Jaki jest aktualny wynik tego starcia na wilanowskim boisku?
Latający mieszkańcy Wilanowa
Prowadzone w ramach projektu badania naukowe polegały na określeniu składu gatunkowego wybranych owadów i monitoringu ptaków zamieszkujących wilanowski ekosystem służą odpowiedzi na te pytania. Czego dzięki nim możemy się dowiedzieć o sobie?
O wynikach badań rozmawiamy z dr Julią Dobrzańską z Działu Edukacji Muzeum Pałacu w Wilanowie, koordynatorką badań nad ważkami i ptakami prowadzonych w ramach projektu badawczo-edukacyjnego.
Jaki był cel badań – czemu służy nam wiedza o obecności ważek i ptaków?
Po pierwsze, żeby móc chronić przyrodę, musimy ją najpierw poznać. Musimy dowiedzieć się, jakie gatunki występują na danym terenie. Różne gatunki mają swoje preferencje odnośnie do warunków środowiskowych. Niektóre ptaki gniazdują w dziuplach, inne gniazdują w krzewach, inne gatunki są bardzo wyspecjalizowane, np. ważka żagnica zielona, której występowanie jest silnie związane z obecnością rośliny, która nazywa się osoka aloesowata. Dzięki poznaniu składu gatunkowego ważek i ptaków będziemy lepiej mogli chronić te grupy zwierząt.
Po drugie, zwierzęta, ale też rośliny czy porosty, traktujemy często jako bioindykatory – czyli żywe wskaźniki. Jeżeli obserwujemy zmiany w składzie gatunkowym danej grupy, może to się wiązać ze zmianami zachodzącymi w środowisku przyrodniczym – często niekorzystnymi. Dlatego prowadzi się różne programy monitoringu przyrodniczego. Zarówno ptaki, jak i ważki to grupy zwierząt, które dobrze mogą spełniać taką funkcję.
Jak liczy się ptaki? Czy to łatwe zadanie? Jakie kompetencje są potrzebne do obserwacji ptaków?
Ptaki można liczyć na różne sposoby. Możemy liczyć ptaki na transekcie, to znaczy iść określoną trasą i liczyć usłyszane bądź zaobserwowane osobniki. Możemy wykorzystać tak zwaną metodę kartograficzną, to znaczy wielokrotnie kontrolować dany teren i zaznaczać na mapie wszystkie napotkane ptaki, określając, czy wydawały się zaniepokojone, czy żerowały, czy stwierdzaliśmy równocześnie odzywające się samce itp. – na tej podstawie wnioskujemy później, jak rozmieszczone są terytoria poszczególnych par. Możemy liczyć ptaki na zbiornikach, na przelocie, żerujące w karmnikach – metod jest bardzo wiele. Ważne jest jednak, by badania prowadzić zgodnie z określoną metodyką, aby były one powtarzalne. Dzięki temu możemy porównywać skład gatunkowy w kolejnych latach.
Zadanie z pewnością nie jest łatwe. Po pierwsze, wiele gatunków ptaków po prostu trzeba umieć rozpoznawać, a wiele z nich jest do siebie bardzo podobnych. Po drugie, ptaki aktywnie się przemieszczają, dlatego często możemy je obserwować tylko przez chwilę. Bardzo cenna jest umiejętność rozpoznawania głosów ptaków. Często nie widzimy danego osobnika, gdy siedzi gdzieś wysoko w koronie drzewa, za to możemy go usłyszeć.
Czy nieprofesjonaliści mogą zajmować się obserwacją ptaków? Jak się do tego zabrać? Gdzie się udać?
Jak najbardziej. Obserwacja ptaków może być ciekawym sposobem spędzania wolnego czasu dla każdego. Ptaki możemy obserwować właściwie zawsze i wszędzie – nawet przez okno. Oczywiście jeśli zależy nam na jak najlepszym ich poznaniu, warto zaopatrzyć się w atlas ptaków i lornetkę, przydatne mogą być także płyty z głosami ptaków. Aby obserwować ptaki, można wybrać się na spacer do parku lub do lasu. Zimą wiele ciekawych gatunków możemy zaobserwować na niezamarzniętych zbiornikach. Zapraszamy również do Muzeum Pałacu w Wilanowie na Zimowe Spotkania Ornitologiczne, a także wiosną i jesienią to otwartego punktu obserwacji ptaków oraz na wycieczki ornitologiczne.
Które miejsce w Wilanowie jest najlepsze do obserwacji ptaków?
Zimą – karmniki. A także ujście Potoku Służewieckiego, które nawet w czasie dużych mrozów pozostaje niezamarznięte. Wiosną, latem i jesienią najlepiej udać się tam, gdzie są duże drzewa, np. na teren boskietów – miejsce miedzy dolnym tarasem ogrodu barokowego a Jeziorem Wilanowskim, a także na most Rzymski, z którego widać dobrze jezioro wraz z zatoką, szuwary oraz rezerwat przyrody Morysin.
Które ptaki jest najłatwiej dostrzec? Które najtrudniej?
To zależy od ich aktywności, wielkości, a także od kolorystyki. Nie jest łatwo dostrzec ptaki nocne, nasze wilanowskie puszczyki rzadko pokazują się za dnia, mają też ochronne ubarwienie. Również pełzacze, które są małymi ptakami o maskującym ubarwieniu w kolorze kory drzew, nie jest łatwo zobaczyć.
Łatwo jest za to dostrzec sikory, ptaki krukowate – wrony, sroki, sójki, a także ptaki wodne – krzyżówki, łabędzie, nurogęsi.
Czego dowiemy się o naszym środowisku, obserwując ptaki?
Bardzo wiele! Na przykład obserwacja kondycji ptaków pozwala nam wnioskować o jakości środowiska, a dzięki badaniom różnych zjawisk fenologicznych lub zmian zasięgów możemy rejestrować efekt zmian klimatu.
Czy uzyskane ilościowe wyniki badań pokazują, że w Wilanowie jest dużo, czy raczej mało ważek i ptaków w porównaniu do innych części Warszawy?
Badania dopiero rozpoczęliśmy, jednakże z różnych dotychczasowych obserwacji wynika, iż ogrody wilanowskie wraz z towarzyszącym starorzeczem i rezerwatem przyrody Morysin cechują się wysokim bogactwem zarówno pod względem ważek, jak i ptaków. Był to jeden z powodów, dla których zdecydowaliśmy się na badanie tych właśnie grup.
Jak silna jest antropopresja na terenie Wilanowa? Jak ważki i ptaki znoszą duży ruch turystyczny? Przeczuwamy, że Wilanów jest pewną enklawą na terenie stolicy – odsunięty od centrum, otoczony przyrodą. Czy znajduje to odzwierciedlenie w wynikach badań?
To właśnie chcemy badać w ramach projektu „Edukacja społeczna w konflikcie urbanizacyjno-ekologicznym na terenie Muzeum Pałacu w Wilanowie”. Projekt zakłada badanie różnych parametrów środowiska, w tym także ocenę różnorodności biologicznej tego obszaru. Intuicyjnie czujemy, że jest to teren pod wieloma względami wyjątkowy, że położenie na peryferiach miasta daje nam pewne określone profity, np. w postaci mikroklimatu, który jest inny niż w silnie zabudowanym centrum Warszawy.
Miasto jednak podchodzi coraz bliżej i presja urbanizacyjna staje się coraz większa. Jak wpływa to na przyrodę wilanowskich ogrodów – to właśnie badamy.
Czy badania zostały już zakończone?
W przypadku ważek badania rozpoczęły się w lipcu 2014 i potrwają do listopada 2015, z przerwą na czas zimy. Badania ptaków dopiero rozpoczęliśmy, potrwają one do marca 2016 roku.
Czy podobne badania prowadzone są w innych miejscach? Jak wypadają porównania?
Temat różnorodności przyrodniczej w miastach jest często podejmowany. Prowadzonych było wiele badań na ptakach zamieszkujących miejskie parki. Również ważki na terenach miast były badane, choć tu prac jest zdecydowanie mniej. Na razie jesteśmy na etapie zbierania danych. Powstają pierwsze raporty cząstkowe. Na porównania przyjdzie pora, gdy będziemy mieć zgromadzonych więcej danych.
Rozmawiała Monika Buraczyńska
dr inż. Julia Dobrzańska – absolwentka Międzywydziałowego Studium Ochrony Środowiska Szkoły Głównej Gospodarstwa Wiejskiego. Pracę doktorską dotyczącą wpływu przekształceń krajobrazu na zgrupowanie makrobezkręgowców bentosowych starorzeczy Wisły w Warszawie obroniła na Wydziale Budownictwa i Inżynierii Środowiska również w SGGW. W Dziale Edukacji Muzealnej w Muzeum Pałacu Króla Jana III w Wilanowie zajmuje się edukacją przyrodniczą. Przygotowuje i prowadzi warsztaty i spotkania przyrodnicze głównie skierowane do rodzin, a także koordynuje różnorodne prace badawcze mające na celu poznanie bogactwa przyrodniczego ogrodów wilanowskich. Główne zainteresowania naukowe to hydrobiologia, ornitologia, a także metodologia edukacji przyrodniczej.
O wynikach badań latających mieszkańców Wilanowa można poczytać tutaj:
Badania prowadzone były w ramach projektu „Edukacja społeczna w konflikcie urbanizacyjno-ekologicznym na terenie Muzeum Pałacu w Wilanowie” realizowanego dzięki wsparciu udzielonemu przez Islandię, Liechtenstein oraz Norwegię w ramach Mechanizmu Finansowego Europejskiego Obszaru Gospodarczego.
WIĘCEJ O FUNDUSZACH EOG:
WIĘCEJ O PROJEKCIE >>TUTAJ.
WIĘCEJ O BADANIACH NAUKOWYCH PROWADZONYCH W RAMACH PROJEKTU >>TUTAJ.
O cząstkowych wynikach badań można poczytać niżej: