Początki muzeum wilanowskiego sięgają 1805 r., kiedy to Stanisław Kostka Potocki udostępnił swoje zbiory publiczności. Kolekcja rozrastała się stopniowo, powiększana przez kolejnych właścicieli. Po wybuchu II wojny światowej szybko stała się ona obiektem zainteresowania niemieckich władz okupacyjnych.
Już w październiku 1939 r. Niemcy przejęli inwentarze muzealne. Do lutego 1940 r. wybrali i skonfiskowali ponad 330 dzieł z kolekcji wilanowskiej, a muzeum zostało zamknięte dla publiczności. Wiosną 1941 r. z polecenia władz okupacyjnych oficjalną opiekę nad zbiorami wilanowskimi objęło Muzeum Narodowe. Część zbiorów przewieziona została do MNW, część – zapakowana w skrzynie – pozostała w pałacu. Jesienią 1943 r. do MNW przewieziona została kolejna partia zabytków.
Razem z pozostałymi zdeponowanymi tam zbiorami, zabezpieczonymi przez Urząd Pełnomocnika Specjalnego do Sporządzenia Spisu i Zabezpieczenia Dzieł Sztuki i Zabytków Kultury (Dienststelle des Sonderbeauftragten für die Erfassung und Sicherung der Kunst- und Kulturschätze), przetransportowane zostały one do Krakowa, na Wawel. Po kilku miesiącach, w związku z przesuwaniem się frontu wschodniego, rozlokowane zostały w składnicach na Dolnym Śląsku, a następnie część z nich wywieziono w głąb Rzeszy.
Powstanie warszawskie przyniosło zasadnicze zmiany w dziejach rezydencji oraz kolekcji, która tam pozostała: rabunki wnętrz i zbiorów, dewastację zabytkowego wyposażenia przez żołnierzy niemieckich i węgierskich oraz pośpieszną wywózkę ocalałych dzieł.
Ostatni akt grabieży miał miejsce w grudniu 1944 r., kiedy to według relacji świadków mjr Weizenstein (?) z Muzeum Wojskowego w Monachium wywiózł m.in. Portret konny Stanisława Kostki Potockiego pędzla Jacques’a Louisa Davida, słynny namiot turecki oraz wyroby z brązu, zabytkowe meble i kilkadziesiąt obrazów.
Mimo powojennych restytucji nadal poszukiwanych jest niemal 300 dzieł zidentyfikowanych jako straty wojenne. Szacuje się, że zaginionych jest kolejnych kilkaset obiektów, ale z powodu niszczenia i rekwizycji przedwojennej dokumentacji nie są one na tym etapie badań możliwe do jednoznacznej identyfikacji.
Najcenniejsze straty wojenne z kolekcji:
- Kabinet, według tradycji dar Innocentego XI dla Jana III przekazany po zwycięstwie pod Wiedniem w 1683 r., Włochy, drewno hebanowe, kość słoniowa, masa perłowa, szylkret, rzeźbienie, inkrustacja, intarsja, 205 × 162 × 58 cm, nr w bazie strat wojennych: 12108;
- Architektura, rzeźba i malarstwo, Pompeo Batoni, ok. 1741, olej, płótno 123 × 93 cm, nr w bazie strat wojennych: 2229;
- Portret małżonków, Pieter Nason, 1648, olej, deska, 83 × 65 cm, nr w bazie strat wojennych: 2244;
- Portret mężczyzny z kielichem w ręku, Dirck Dircksz van Santvoort, olej, deska, 82 × 71 cm, nr w bazie strat wojennych: 2251;
- Portret Augusta III Sasa, miniatura na porcelanie saskiej, Johann Martin Heinrici, Johann Joachim Kändler (?), wys. ok. 45 cm, nr w bazie strat wojennych: 2238.
Po 1989 r. dzięki działaniom MKiDN odzyskano:
- w 1996 r. – obraz Pompea Batoniego Apollo i dwie muzy;
- w 2012 r. – obraz mistrza flamandzkiego Szewc;
- w 2016 r. – osiemnastowieczne meble: kabinet i biurko.
Więcej o działaniach Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego ws. dokumentowania, poszukiwania i odzyskiwania dóbr kultury utraconych wskutek II wojny światowej na stronie dzielautracone.gov.pl.
Przeczytaj o stratach wojennych w zbiorach malarstwa w Wilanowie.
