© Muzeum Pałacu Króla Jana III w Wilanowie
Silva Rerum   Silva Rerum   |   18.10.2022
Jacek Kuśmierski

Wilanowska kolekcja roślin egzotycznych Elżbiety Sieniawskiej w 1729 r.

Początek XVIII wieku to czas intensywnego rozwoju wilanowskiej kolekcji roślin egzotycznych. Ówczesna właścicielka Wilanowa, kasztelanowa krakowska Elżbieta Sieniawska, sfinansowała przebudowę pomarańczarni na murowaną, zaprojektowaną przez Giovanniego Spazzia. Architekt prowadził prace w latach 1725–1726, a po jego śmierci budowę dokończył Giuseppe Giacomo Fontana. Magnatka powiększyła również dawną kolekcję roślin króla Jana III. Według rejestru opracowanego niedługo po jej śmierci w 1729 roku, w Wilanowie znajdowało się 830 okazów aromatycznych krzewów i ziół, drzew cytrusowych oraz innych roślin ozdobnych i egzotycznych. Opiekę nad nimi sprawował Johann Georg Zeidler, ogrodnik pochodzący z Saksonii, zatrudniony jeszcze przez królewicza Konstantego Sobieskiego.

Wspomniany rejestr drzew i krzewów, którego odpis znajduje się na końcu tekstu, stanowi część Inwentarza Ogrodu Włoskiego Willanowskiego przechowywanego obecnie w Bibliotece Czartoryskich w Krakowie. Rękopis zawiera niezwykle precyzyjny wykaz roślin wystawionych z pomarańczarni, a także tych uprawianych w gruncie w figarni i ogrodzie. W pierwszej grupie najliczniejsze były cytrusy – łącznie aż 305 okazów. Wymieniono: 6 pomarańczy gorzkich (Citrus × aurantium L.), 1 pomarańczę o pełnych kwiatach (Citrus × aurantium flore pleno L.), 5 bergamotek (Citrus × bergamia [Risso] Risso & Poit.), 3 pomarańcze olbrzymie (Citrus grandis [L.] Osbeck), zwane niegdyś „rajskimi jabłkami”, oraz 242 inne drzewka pomarańczowe. Być może, wśród nich były również inne gatunki znane w ówczesnej Rzeczpospolitej: pomarańcze pachnące (Citrus × myrtifolia [Ker Gawl.] Raf.) i chińskie (Citrus × sinensis [L.] Osbeck), mandarynki (Citrus × reticulata Blanco), a także poncyria trójlistkowa (Citrus trifoliata L.). W rejestrze odnotowano ponadto: 7 cytryn zwyczajnych (Citrus × limon [L.] Osbeck), 7 cytronów (Citrus medica L.) oraz 34 wielkie i małe drzewka cytrynowe. Mogły wśród nich być cytryny i cytrony, a także znane wówczas lima (Citrus × aurantiifolia [Christm.] Swingle) albo lumia (Citrus × lumia Risso). 

W wilanowskiej kolekcji oranżeryjnej znajdowały się również inne rośliny egzotyczne. Liczną grupę stanowiły jaśminy. Do 47 okazów o białych kwiatach należały jaśminy wielkokwiatowe (Jasminum grandiflorum L.) albo lekarskie (Jasminum officinale L.), a do 11 o żółtych kwiatach – jaśmin włoski (Chrysojasminum humile [L.] Banfi) lub nagokwiatowy (Jasminum nudiflorum Lindl.). W kolekcji znajdował się również 1 jaśmin wielkolistny (Jasminum sambac [L.] Aiton) rodzący granatowe owoce. Enigmatyczny pojedynczy okaz „Terkinuz Gdanska” był prawdopodobnie sumakiem garbarskim (Rhus coriaria L.), zwanym niegdyś „Rhus terginus”. W dalszej części rejestru wymieniono: 88 wawrzynów szlachetnych (Laurus nobilis L.), 3 bukszpany wieczniezielone (Buxus sempervirens L.), 9 cyprysów wiecznie zielonych (Cupressus sempervirens L.), 11 janowców hiszpańskich (Genista hispanica L.), 16 jukk wspaniałych (Yucca gloriosa L.), 23 granatowców (Punica granatum L.) oraz 159 krzewów rozmarynu lekarskiego (Salvia rosmarinus Spenn.). Wciąż nierozpoznanych pozostaje 7 drzewek „Tyxypuntowych [Iryxypuntowych?]” oraz 11 okazów „Abliznowych [Bliznowych?]”.

Wśród roślin zielnych znalazło się 9 laków pachnących (Erysimum × cheiri [L.] Crantz), 44 goździki ogrodowe (Dianthus caryophyllus L.) oraz 75 okazów „ziela różnego”. Wśród nich mogło znajdować się wiele gatunków uprawianych w Rzeczpospolitej w XVII i XVIII wieku, np. bazylia pospolita (Ocimum basilicum L.), dziurawiec zwyczajny (Hypericum perforatum L.), hyzop lekarski (Hyssopus officinalis L.), kminek zwyczajny (Carum carvi L.), kolendra siewna (Coriandrum sativum L.), kozłek lekarski (Valeriana officinalis L.), lebiodka majeranek (Origanum majorana L.), lubczyk ogrodowy (Levisticum officinale W.D.J.Koch), melisa lekarska (Melissa officinalis L.), mięta pieprzowa (Mentha × piperita L.), ogórecznik lekarski (Borago officinalis L.), rumianek pospolity (Matricaria chamomilla L.), szałwia lekarska (Salvia officinalis L.), tymianek właściwy (Thymus vulgaris L.).

W ogrodach wilanowskich rosły również 393 krzewy winorośli właściwej (Vitis vinifera L.) oraz 34 drzewka morelowe (Prunus armeniaca L.) i 22 brzoskwiniowe (Prunus persica [L.] Batsch). W Figarni uprawiano 32 migdałowce pospolite (Prunus amygdalus Batsch), 9 morw białych (Morus alba L.) lub czarnych (Morus nigra L.) oraz 48 figowców pospolitych (Ficus carica L.).

Inwentarz Ogrodu Włoskiego Willanowskiego, Budynku Ogrodniczego iako też Pomarańczarnicy y wszelkich Drzew, Drzewek, sprzętów y naczynia Wszystkiego w nim znayduiacego się d. 27 Junij A 1729 na Gruncie wypisany, Biblioteka Czartoryskich w Krakowie, rkps. 11746, k. 13–14. 

[k. 13]
Regestr Drzew y Drzewek roznych w Pomaranczarni Willanowskiey znayduiących Się teraz wyniesione w Srodek Ogrodu przed Pałac d. 21ma July A. 1729 na Gruncie wypisany
1mo Drzewek Pomaranczowych Sztuk roznych No 160
2do Drzewek wielkich y małych Cytrynowych No 34
3tio Drzewek Cytrynatowych małych y Wielkich No 7
4to Drzewek Rayskich Jabłek Sztuk No 3
5to Drzewek Limoniowych Sztuk No 7
6to Drzewek Pomaranczy gorzkich  Sztuk No 6
7mo Pomarancza z Gdanska, rodząca Kwiatki Pełne Koloru gwoździkowego No 1
8mo Terkinuz Gdanska iedno Drzewko No 1
9mo Drzewek Tyxypuntowych [Iryxypuntowych?] siedm No 7
10mo Drzewek Pergimutowych pięć No 5
11mo Drzewek Abliznowych [Bliznowych?] Dwadziescia No 20
12mo Drzewek Bobkowych roznych No 60
13tio Drzewek Bukszpanowych No 3
14to Drzewek Iasminowych białych sztuk No 47
15to Drzewek Iasminowych Zołtych No 11
16to Drzewek Iasminu Granatowego iedno No 1
17mo Drzewek Laurowych Sztuk No 28
18mo Drzewek Cupressowych sztuk No 9
19mo Ienistru w Wazach sztuk No 11
20mo Drzewek iukowych Sztuk No 16
21mo Lefkonii Krzakow w Wazach Sztuk No 9
22do Gwozdzikow roznych w Wazach sztuk No 44
23tio Drzewek Pomagranatowych roznych No 23
24to Drzewek roznych Pomaranczowych y innych w Małych Glinianych Wazach Sztuk No 82
Wazow iest No 596

[k. 14]
Dalsze opisanie Drzew y Zioł roznych znayduiących się
25to Rozmarynu Krzakow (oprocz maleńkich) Sztuk No 159
26to Ziela roznego Koloru w Naczyniach Glinianych małych iest wszystkiego Sztuk No 75
27mo W tych tedy wyzey wyrazonych Drzewkach znayduie się Wazow nowo pokupionych Farfurowych z Gdanska blekitnych z Herbami [1] sztuk No 21
Mnieyszych Wazow takiego koloru bez Herbow No 2
Wazow Wielkich po Krolu Imci Zołtego Koloru a tych ieden nadtłuczony No 3
Naczynia debowego wielkiego z obreczami zelaznymi miedzy temiz drzewkami iest Sztuk No 53
Drugie zas naczynia rozne drewniane drewnianemi obreczami pobite
Naczynia glinianego prostego proznego iest Sztuk No 25
Winogranu wyzey wyrazonego znajduje się po całym Ogrodzie wszystkiego Krzakow No 393
Morelowych Drzewek wszystkich znajduję się No 34
Drzewek Brzoskwiniowych wszystkich No 22
Drzewa w Figarni
Drzewa Migdalowego Sztuk w Ogrodzie No 32
Drzewa Morwowego wszystkiego Sztuk No 9
Drzewa Figowego wszystkiego Sztuk No 48
Wyzey wyrazone Opisane Ogrodu y oddawanie przy bytności Pa. Gotliba y rewizyyey Jego ręką własną podpisaną Datt. w Willanowie d. 22 July 1729 Kowalski Mpp. [2]
G. Meister [3]

[1] Para waz ogrodowych z herbami Elżbiety i Adama Sieniawskich znajduje się w kolekcji Muzeum Narodowego w Warszawie (nr inw. 47105/2/a–b MNW). Kilkadziesiąt fragmentów zostało również odnalezionych podczas wykopalisk archeologicznych w ogrodach wilanowskich. Obecnie przechowywane są w zbiorach Muzeum Pałacu Króla Jana III w Wilanowie (nr inw. Arch. 289 Wil.).
[2] Kowalski – oficjalista wilanowski na usługach Marii Zofii Czartoryskiej (1699–1771).
[3] Gottlob Meister – ogrodnik warszawski saskiego pochodzenia, sprowadzony do Leszyc przez Adama Mikołaja Sieniawskiego w 1725 roku, przeniesiony do Wilanowa przez Marię Zofię Czartoryską w 1729 roku.

Tekst stanowi część zadań wdrożeniowych pracy doktorskiej Autora pt. Techniczne, estetyczne i zarządcze standardy odtwarzania kolekcji roślin egzotycznych w ogrodach historycznych na przykładzie rezydencji wilanowskiej, realizowanej we współpracy Politechniki Krakowskiej im. Tadeusza Kościuszki i Muzeum Pałacu Króla Jana III w Wilanowie, finansowanej przez Ministerstwo Edukacji i Nauki w ramach V edycji programu „Doktorat wdrożeniowy”.

Rejestr drzew i krzewów opracowano na podstawie analizy porównawczej z historycznymi traktatami z zakresu botaniki, rolnictwa, ogrodnictwa i etymologii:

  1. Brückner A., Słownik etymologiczny języka polskiego, Kraków 1927.
  2. Czerwiakowski I. R., Botanika ogólna roślin jawnopłciowych, t. 1, Kraków 1841; t. 2, Kraków 1841.
  3. Czerwiakowski I. R., Opisanie roślin dwulistniowych lekarskich i przemysłowych, t. 2, Kraków 1852; t. 3, Kraków 1859; t. 4, Kraków 1859; t. 5, Kraków 1860; t. 6, Kraków 1863.
  4. Falimirz S., O ziołach i o mocy ich, Kraków 1534.
  5. Jonston J., Dendrographias sive historiae naturalis de arboribus et fructicibus tam nostri qvam peregrini orbis libri decem, Frankfurt nad Menem 1662.
  6. Kluk J. K., Dykcyonarz roślinny, w którym podług układu Linneusza są opisane rośliny nie tylko kraiowe dzikie, pożyteczne, albo szkodliwe: na roli, w ogrodach, oranżeryach, utrzymywane: ale oraz y cudzoziemskie, któreby w kraiu pożyteczne byc mogły: albo z których mamy lekarstwa, korzenie, farby itd., albo które jakową nadzwyczajność w sobie mają: ich zdatności lekarskie, ekonomiczne, dla ludzi, koni, bydła, owiec, pszczół, itd. utrzymywanie, i.t.d. Z poprzedzaiącym wykładem słów Botanicznych, y kilkorakim na końcu Regestrem, t. 1, Warszawa 1786; t. 2, Warszawa 1787; t. 3, Warszawa 1788.
  7. Kluk J. K., Roślin potrzebnych, pożytecznych, wygodnych, osobliwie kraiowych albo które w kraiu użyteczne być mogą, utrzymanie, rozmnożenie i zażycie, t.1, O drzewach, ziołach ogrodowych i ogrodach, Warszawa 1777.
  8. Knapski G., Thesaurus Polono Latino Graecus, seu Promptuarium linguae Latinae et Graecae, Polonorum usui accommodatum. Quid in eo praestitum sit, in Proaemio leges, Kraków 1621.
  9. Knapski G., Thesaurus Polono-latino-graeci, Gregorii Cnapii e Societate Iesu, t. 2, Kraków 1644.
  10. Kuberski F., Krótki rys historyi naturalney, Lublin 1831.
  11. Leśniewski P. E., Historya naturalna: systematycznie ułożona podług Milne-Edwardsa, Reichenbacha, Gistla, Richarda, Bromma i wielu innych znakomitych zagranicznych i krajowych naturalistów, t. 3, Warszawa 1858.
  12. Majewski E., Słownik nazwisk zoologicznych i botanicznych polskich, zawierający ludowe oraz naukowe nazwy i synonimy polskie, używane dla zwierząt i roślin od XV-go wieku do chwili obecnej, źródłowo zebrane i zestawione z synonimami naukowemi łacińskiemi w podwójnym porządku alfabetycznym i pomnożone porównawczym materyałem, zaczerpniętym z innych języków słowiańskich, t. 1, Słownik polsko-łaciński, Warszawa 1889; t. 2, Słownik polsko-łaciński, Warszawa 1894.
  13. Marcin z Urzędowa, Herbarz polski, to iest o przyrodzeniu ziół y drzew rozmaitych, y innych rzeczy do lekarztw należących, Kraków 1595.
  14. Mitterpacher L., Gospodarstwo Prawdami Istotnemi Y Doświadczeniem Rzeczywistym Stwierdzone, A Do Użycia Kraiowego Stosownie Z Łacińskiego na ięzyk Polski Przełożone Y Potrzebnemi wiadomościami Obiaśnione, Warszawa 1787.
  15. Pisulewski S., Gromady przyrodzone królestwa roślinnego, Warszawa 1841.
  16. Rostafiński J., Słownik polskich imion rodzajów oraz wyższych skupień roślin poprzedzony historyczną rozprawą o źródłach, Kraków 1900.
  17. Spiczyński H., O ziołach tutecznych i zamorskich i o mocy ich, a k temu księgi lekarskie, Kraków 1542.
  18. Szubert M., Spis roślin Ogrodu Botanicznego Królewsko-Warszawskiego Uniwersytetu, Warszawa 1820.
  19. Szymon z Łowicza, Aemilius Macer De Herbarum virtutibus…, Kraków 1537.
  20. Waga J., Flora polska w ograniczeniu do jawnokwiatowych rodzajów, t. 2, Warszawa 1848.
  21. Waga J., Historyja roślin przez Ludwika Figuier, Dzieło ozdobione 415 wizerunkami z natury wykonanemi, t. 2, Obejmujący rodziny jawnopłciowe, wyłożone przez tłomacza, Warszawa 1871.
  22. Wierzbicki B., Botanika dla szkół publicznych: dziełko elementarne, Warszawa 1833.
  23. Wodzicki S. K., O chodowaniu, użytku, mnożeniu i poznawaniu Drzew, Krzewów, Roślin i Ziół celnieyszych: ku ozdobie Ogrodów przy zastosowaniu do naszej strefy, t. 3, Kraków 1820.

Bibliografia

  1. Inwentarz Ogrodu Włoskiego Willanowskiego, Budynku Ogrodniczego iako też Pomarańczarnicy y wszelkich Drzew, Drzewek, sprzętów y naczynia Wszystkiego w nim znayduiacego się d. 27 Junij A 1729 na Gruncie wypisany, Biblioteka Czartoryskich w Krakowie, rkps. 11746, k. 13–14. 
  2. Kuśmierski J., Wilanowska kolekcja cytrusów w XVIII wieku, „Pasaż wiedzy Muzeum Pałacu Króla Jana III w Wilanowie”, 07.12.2020.
  3. Nestorow R., „Meister Gottlob” ogrodnik w służbie Adama Mikołaja Sieniawskiego i przebudowa ogrodu w Oleszycach w 1725 roku, „Arboretum Bolestraszyce”, z. 10, 2005, s. 45–59.
  4. Nestorow R., Sito J., Ad Villam Novam, Materiały do dziejów rezydencji, t. 3, Warszawa 2010, s. 29–30.
  5. Przybylak Ł., Wilanowski ogród kasztelanowej Elżbiety Sieniawskiej, [w:] Elżbieta Sieniawska – królowa bez korony, red. K. Morawski, K. Pyzel, Warszawa 2020, s. 134–138.
  6. Sikora D., Hanaka A., Morysiński T., Jankowski A., Ogród wilanowski. Rekonstrukcja układu przestrzennego tarasu górnego z czasów Jana III Sobieskiego i Elżbiety Sieniawskiej, Muzeum Pałacu Króla Jana III w Wilanowie, Warszawa 2006, s. 5 [maszynopis].
  7. Sikora D., Szata roślinna ogrodu wilanowskiego w czasach baroku, „Episteme: Czasopismo Naukowo-Kulturalne”, nr 20, t. 2, 2013, s. 237–262.
  8. Skoneczna E., Domańska K., Prezentacja roślin z XVII i XVIII w. stosowanych w ogrodach wilanowskich. Na podstawie inwentarzy wilanowskich i innych źródeł historycznych, Muzeum Pałacu Króla Jana III w Wilanowie, Warszawa 2014 [maszynopis].
  9. Świetlicka E.K., Waza ogrodowa, Delft, 2 ćw. XVIII w., [w:] Elżbieta Sieniawska – królowa bez korony, red. K. Morawski, K. Pyzel, Warszawa 2020, s. 230–231.
  10. Święcka D., Ogrodowe wazy Sieniawskiej, [w:] Kolekcja wilanowska: kontynuacja 1993–2011, red. Z. Jurkowlaniec, Warszawa 2012, s. 295.