Wszechstronna działalność rodu Potockich na polu ogrodnictwa obejmowała w Wilanowie dwa podstawowe wymiary: rozwinięcie założenia pałacowo-parkowego w stylu krajobrazowym oraz stworzenie wyjątkowej kolekcji roślin egzotycznych. Szczególne zasługi na tym polu miała Aleksandra z Potockich, która znacznie upiększyła ogrody współpracując ze znakomitymi architektami – Bolesławem Podczaszyńskim, Henrykiem Marconim i Franciszkiem Marią Lancim. Zatrudniała również jednych z najlepszych inspektorów ogrodów takich jak Karol Barthel, Tytus Zbranicki, Franciszek Pelda i Gustav Lassé. Wraz z mężem Augustem Potockim zmodernizowała wilanowskie ogrodnictwo doprowadzając do niego wodociągi, budując nowe obiekty szklarniowe i remontując istniejące. Odpowiednie zaplecze techniczne oraz znakomity zespół pracowników pozwoliły na stworzenie w Wilanowie wzorcowego ośrodka ogrodniczego. Mecenat Aleksandry nie ograniczał się jednak tylko do Wilanowa; wspierała ona finansowo naukę rzemiosła przekazując datki na Średnią Szkołę Ogrodniczą przy ul. Nowogrodzkiej w Warszawie. W 1873 roku ufundowała stypendium Edmundowi Jankowskiemu, jednemu z najważniejszych polskich ogrodników XIX wieku, dzięki któremu mógł wyjechać na praktykę do Szkoły Hodowli Drzew miasta Paryża. Po powrocie zadedykował swojej dobrodziejce jedną z najważniejszych publikacji: „Kwiaty naszych ogrodów” wydaną w 1877 roku i wielokrotnie wznawianą. Hrabina Aleksandra Potocka ufundowała również dwa srebrne puchary dla laureatów wystawy przemysłowo-rolniczej zorganizowanej na Polach Ujazdowskich w 1874 roku. Była jedną z współzałożycielek Towarzystwa Ogrodniczego Warszawskiego i brała aktywny udział w rozwoju jego działalności.
Szczególnym zainteresowaniem Aleksandry Potockiej cieszyły się organizowane w Warszawie wystawy ogrodnicze i rolno-przemysłowe. Z jednej strony dawały one okazje do udziału w działalności dobroczynnej na rzecz różnych instytucji pożytku publicznego, a z drugiej pozwalały na prezentację osiągnięć na polu ogrodnictwa, kunsztu zatrudnianych ogrodników i wielkości posiadanej kolekcji roślin. Ta była udostępniana publiczności w ramach wystaw organizowanych w wilanowskiej oranżerii m.in. w 1852 i 1853 roku. Wilanów i Natolin stawały również w konkursach na innych warszawskich ekspozycjach, rywalizując z m.in. Ogrodem Botanicznym, Ogrodem Saskim, Łazienkami Królewskimi, ogrodami Zamoyskich i ogrodami Frascati, a także z firmami ogrodniczymi Ulrichów, braci Hoserów i braci Bardetów. Wysiłki hrabiny Aleksandry Potockiej wielokrotnie doceniono wyróżnieniami i medalami, co świadczy o wysokiej pozycji Wilanowa wśród ośrodków ogrodniczych XIX-wiecznej Warszawy.
Pierwszą wystawę kwiatów, owoców i ogrodowizn zorganizowano w Warszawie między 23 a 30 września 1847 roku w przedsionku Instytutu Wód Mineralnych Sztucznych położonego przy Ogrodzie Saskim. Z Wilanowa przysłało wówczas wiele roślin szklarniowych, a także owoce, m.in. melony, ananasy i arbuzy. Po raz kolejny wydarzenie odbyło się 2 lata później, a okazy zaprezentowane przez Aleksandrę i Augusta Potockich zachwyciły odwiedzających. „Gazeta Warszawska” na pierwszej stronie odnotowała: […] Bogate szklarnie wilanowskie, kierowane przez pana Wyżykowskiego, obok wspaniałych drzew Botanicznego Ogrodu odznaczają się rzadkością, rozmaitością i pięknością roślin. Białe kwiaty Stanhopea Wardii, której może kilka egzemplarzy mamy w Europie a zapewne jedyny u nas, lub wrzos kwitnący, bardziej zajmują jeszcze jak rzadki zbiór drzew iglastych lub dąb z poszarpanym liściem. Taki smak w wyborze, taką kosztowność i piękność roślin tylko zamiłowaniem wielkiem i zamożnością książęcą osiągnąć podobna […] Oprócz wspomnianej orchidei (Stanhopea wardii) uwagę dziennikarzy zwróciły również rośliny iglaste z cypryśnikiem błotnym (Taxodium distichum) na czele. W 1850 roku wystawa kwiatów, roślin i ogrodowizn na rzecz Instytutu Moralnie Zaniedbanych Dzieci odbyła się na Zamku Ostrogskich przy Ordynackiej. Tym razem słynące z botanicznego bogactwa cieplarnie wilanowskie zaprezentowały wyjątkowe odmiany lilii tygrysich (Lilium lancifolium), celozji (Celosia sp.) zwanych kogucimi grzebieniami oraz kilka rzadkich gatunków jak Echites, lofos (Lophospermum), kufea (Cuphea × purpurea) i kalatea (Calathea lutea).
Na początku maja 1852 roku w Wilanowie ukończono budowę nowego systemu wodnego składającego się z machiny parowej umieszczonej w budynku neogotyckiej Pompowni, rur wodociągowych oraz fontann i basenów rozmieszczonych w różnych częściach ogrodów. Realizacją prac kierował berliński inżynier Theodor Schramke. Dzięki tej inwestycji wzniesiono m.in. specjalny okrągły basen z podgrzewaną wodą, w którym uprawiano słynną wiktorię królewską (Victoria amazonica). Inwestycja została uświetniona specjalną wystawą roślin zorganizowaną przez Aleksandrę i Augusta Potockich w dniach 17–19 maja 1852 roku. Jej kuratorem był Franciszek Pelda, pochodzący z czeskiej Pragi ogrodnik sprawujący wówczas funkcję inspektora ogrodów wilanowskich. Korzystając z pełni wiosny i obficie kwitnących wówczas roślin, przygotował zachwycające kompozycje, które oszołomiły odwiedzających feerią barw i zapachów. Wśród nich najbardziej wyróżniały się klomby kwitnących krzewów egzotycznych takich jak różaneczniki indyjskie (Rhododendron simsii) i żółte (Rhododendron luteum), kamelie (Camellia sp.) oraz piwonie drzewiaste (Paeonia suffruticosa). Towarzyszyły im ozdobne cynerarie (Pericallis × hybrida), laki (Cheiranthus sp.), wrzośce (Erica sp.), rzęsty (Epacris sp.), pantofelniki (Calceolaria sp.), motylki pierzaste (Schizanthus pinnatus), porcelanki (Nemophila discoidalis) oraz popularne bratki (Viola tricolor), hiacynty (Hyacinthus orientalis), tulipany (Tulipa sp.) i niezapominajki alpejskie (Myosotis alpestris). Nie brakowało botanicznych ciekawostek jak akacje (w tym Acacia longifolia), zaślazy (Abutilon venosum) i szarańczyny (Ceratonia siliqua) z okazałymi strąkami nazywanymi chlebem świętojańskim. Trzonem wystawy były stuletnie wawrzyny (Laurus nobilis), oliwki (Olea europaea) z dojrzałymi owocami i drzewa pomarańczowe (Citrus sp.). Uwagę zwracały również granatowce (Punica granatum) i szakłaki wieczniezielone (Rhamnus alaternus), których wiek szacowano na 200 lat! Dziennikarz „Gazety Warszawskiej” wspominał również, że w wilanowskich cieplarniach znajdował się egzemplarz dzbanecznika (Nepenthes distillatoria), który nie został ostatecznie pokazany na wystawie ponieważ był […] świeżo przesłany i bardzo przez podróż osłabiony […] Roślina ta wraz z okazem z warszawskiego Ogrodu botanicznego była wówczas jednym z dwóch egzemplarzy znajdujących się w stolicy.
Kolejna wystawa kwiatowa została urządzona przez Franciszka Peldę w wilanowskiej oranżerii między 18 a 22 maja 1853 roku, w czasie odpustu na świętego Bonifacego w Czerniakowie. Na prośbę hrabiego Ksawerego Pusłowskiego, wiceprezesa Warszawskiego Towarzystwa Dobroczynności, Aleksandra i August Potoccy przeznaczyli dochody ze sprzedaży biletów na rzecz Zakładu Sierot. Zbiórkę pieniędzy prowadziły opiekunki tej instytucji m.in. księżna Julia Drucka-Lubecka, księżna Zeneida Hołyńska, hrabina Ermancja Uruska, baronowa Maria Kobylińska i Ludwika z Czarneckich Minter. Wystawa przyciągnęła tysiące gości, w tym samego Iwana Paskiewicza, namiestnika Królestwa Polskiego, który wraz z innymi zaproszonymi gośćmi złożył datek na srebrnej tacy ofiarowanej królowi Janowi III przez mieszkańców Krakowa po zwycięskiej bitwie pod Wiedniem (zachowanej do dziś w kolekcji wilanowskiej, nr inw. Wil.500). Po wejściu do wnętrza oranżerii od strony portyku korynckiego goście mogli podziwiać imponujący widok na trzy wodotryski – centralny większy o średnicy 4 m oraz dwa boczne mniejsze. Po lewej od wejścia rozciągał się szpaler wawrzynów (Laurus nobilis) przeplatany drzewami pomarańczowymi i cytrynowymi, szakłakami wieczniezielonymi, oliwkami i akacjami prowadzącymi gości do statuy Bachusa wykonanej przez niemieckiego rzeźbiarza Augusta Kissa. Kompozycję ozdabiały niebieskie porcelanki (Nemophila maculata), różowe lepnice pnące (Silene pendula) i niezapominajki alpejskie (Myosotis alpestris). Dalej na ciemnym tle cyprysów (Cupressus sp.) wyeksponowano różnobarwne różaneczniki drzewiaste (Rhododendron arboretum) i indyjskie (Rhododendron simsii), kamelie japońskie (Camellia japonica), piwonie drzewiaste (Paeonia suffruticosa), róże stulistne (Rosa × centifolia) i akacje, w tym ciekawy okaz akacji uzbrojonej (Acacia paradoxa) z kolcami wyrastającymi u przylistków rośliny. Najniżej rosły kwitnące na żółto rozchodniki (Sedum sp.), niezapominajki alpejskie (Myosotis alpestris) i porcelanki (Nemophila discoidalis) w odmianie o charakterystycznych głęboko purpurowych, niemal czarnych kwiatach. Po przeciwnej stronie rozciągał się szpaler drzew iglastych z araukarią wyniosłą (Araucaria excelsa) i cedrem atlaskim (Cedrus atlantica) na czele. Okazałym roślinom towarzyszyła pąsowa kamelia, zawilce (Anemone sp.), paskowane lewkonie (Matthiola sp.) i klomb z tulipanów dubeltowych.
W centralnej części wystawy znajdowała się okrągła fontanna zwieńczona figurą Trytona wydmuchującego wodę, autorstwa wspomnianego już Augusta Kissa. Basen obwiedziony niezapominajką alpejską (Myosotis alpestris) i egzotycznymi paprociami, otoczono z jednej strony półkolistym szpalerem cyprysów wiecznie zielonych (Cupressus sempervirens) w różnych odmianach, zamknięty dwoma drzewami akacji (Acacia longifolia). Łuk wypełniały kwitnące wrzośce (Erica sp.), oplątwy (Tillandsia sp.) i tzw. nastrosze (Epacris longiflora). Po przeciwnej stronie znajdował się efektowny gaj z roślin iglastych takich jak wysokie araukarie (Araucaria heterophylla, Araucaria cunninghamii), horoeki (Pseudopanax crassifolius) i kryptomerie japońskie (Cryptomeria japonica) w otoczeniu krzewów eleuterokoka (Eleutherococcus trifoliatus) i zastrzalina (Podocarpus sp.). Za nim znajdowała się czworoboczna piramida z drzewem pomarańczowym na szczycie oraz limnantesami (Limnanthes douglasii) i białymi lewkoniami (Matthiola sp.) u podstawy. Jej ściany wypełniały niebieskie i fioletowe odmiany cynerarii (Pericallis × hybrida). Prawdziwą ozdobą tej części wystawy była Banksia attenuata z wyjątkowymi kwiatostanami przypominającymi świece, eksponowana w otoczeniu motylków pierzastych (Schizanthus pinnatus) i goździków (Dianthus caryophyllus).
Dalej można było podążać alejką z oliwek, różaneczników (Rhododendron arboretum, Rhododendron grande, Rhododendron simsii), kamelii i akacji (Acacia longifolia) prowadzącą do gipsowej kopii rzeźby geniusza dawnej niemieckiej architektury według projektu rzeźbiarza Hermanna Knaura. Całość kompozycji wieńczyły wiekowe wawrzyny, mirty, pomarańcze, akacje i inne egzotyczne drzewa i krzewy urozmaicane klombami z tulipanów, hiacyntów, narcyzów, lewkonii, cyklamenów, jaskrów i pantofelników (Calceolaria sp.). Dodatkowo przy mniejszym basenie eksponowano okazałe nowalijki wyprodukowane w wilanowskich cieplarniach: kalafiory, kartofle, fasole, ogórki, szparagi i włoskie konopie. Dziennikarz „Gazety Warszawskiej” relacjonujący wystawę był pod wielkim wrażeniem zaprezentowanych roślin: […] Urok zupełny, jakbyś nagle przeniesionym został na jaki brzeg szczęśliwy, wezwany do nowego życia skinieniem rozkochanej czarodziejki, podającej ci cudowny napój co wnet przemieni twą ziemską naturę. […]
Po śmierci męża (1867), hrabina Aleksandra Potocka wciąż brała aktywny udział w różnego rodzaju ekspozycjach organizowanych w Warszawie, np. w wystawach przemysłowo-rolniczych na Polach Ujazdowskich w 1874 i 1885 roku a także w wystawach Towarzystwa Ogrodniczego Warszawskiego oraz Muzeum Przemysłu i Rolnictwa. Osiągała na nich niemałe sukcesy. Na ogólnej wystawie ogrodniczej zorganizowanej przez Muzeum Przemysłowo-Rolnicze w Dolinie Szwajcarskiej w 1881 roku hrabina otrzymała podziękowania komitetu za […] ogół wystawionych roślin oranżeryjnych i cieplarnianych i ich udoskonaloną kulturę […]. W zaprezentowanej grupie sędziowie docenili szczególnie okazałe aloesy (Aloe purpurea), paprocie (Cyathea medullaris), kordyliny (Cordyline indivisa), bokaree (Beaucarnea recurvata), karłatki (Chamaerops humilis) i draceny smocze (Dracaena draco). Na wystawie ogrodniczej w 1885 roku za najpiękniejszy i najliczniejszy dobór roślin szklarniowych hrabina otrzymała medal złoty wielki. W konkursie tym zaprezentowała: tzw. drzewa konwaliowe (Clethra arborea), cyprysy wiecznie zielone (Cupressus sempervirens, pyramidalis, elegans), mirty, goździkowce, haroeki (Pseudopanax crassifolius), cedry himalajskie (Cedrus deodara), derenie głowiaste (Cornus capitata), pospornice (Pittosporum tobira), cytrony (Citrus medica), pomarańcze gorzkie (Citrus × aurantium), rododendrony i wiele innych. Wielkim sukcesem zakończyła się również wystawa ogrodnicza w Pomarańczarni Łazienek Królewskich z lipca 1886 roku, na której Aleksandra Potocka zdobyła aż 6 nagród za owoce letnie, rośliny ostrojowate, begonie, niecierpki, lewkonie i celozje.
Po śmierci Aleksandry Potockiej w 1892 roku, rezydencję wilanowską odziedziczył Ksawery Władysław Branicki. Znany ze swych przyrodniczych pasji i kolekcjonowania naturaliów z pewnością doceniał bogate ogrodnicze tradycje Wilanowa. Ogrodnictwo utrzymywało wysoką pozycję w konkursach i na wystawach aż do lat 20. XX wieku. Na Ogólnej Wystawie Ogrodniczej zorganizowanej we wrześniu 1895 roku przy Bagatela, Wilanów otrzymał aż 13 medali, w tym złoty mały za najpiękniejszy i najliczniejszy dobór roślin liściastych i kwiatowych szklarni zimnej, dwa srebrne małe za drzewka owocowe w kubłach i dobór roślin szklarniowych iglastych oraz dwa brązowe za rośliny obrazkowate i paprocie. W 1900 roku na Wystawie Owocowej sędziowie przyznali Ksaweremu Branickiemu medal srebrny wielki za wystawione owoce a zwłaszcza brzoskwinie. Wśród ogrodników-hodowców za prace na polu sadownictwa dyplom uznania otrzymali Stanisław Górski, inspektor ogrodów z Wilanowa i Aleksander Pajączkowski z Natolina. Podczas wystawy ogrodniczej we wrześniu 1922 roku wilanowskie ogrodnictwo zaprezentowało egzemplarze palm Areca bakeri i kencji (Howea forsteriana) oraz różne dekoracyjne rośliny cieplarniane, jak karłowe bananowce (Musa Cavendish), pandany (Pandanus veitchii), kaladium (Caladium sp.) i kilka wielkich okazów storczyków (Stanhopea oculata).
Artykuł powstał w ramach projektu „Citri et Aurea” realizowanego we współpracy z Galerią Uffizi – Ogrodami Boboli we Florencji pod patronatem Europejskiego Szlaku Ogrodów Historycznych.
Źródła
Bibliografia
