Buńczuk znajdujący się w klasztorze paulinów na Jasnej Górze składa się z drzewca (być może nowszego), który od dołu zaopatrzony jest w okucie, oraz z oryginalnej części górnej o kulistym przekroju i zmiennej szerokości, która od dołu jest okuta, a u góry zakończona gruszkowatą gałką na długiej tulei. Górna część pokryta jest plecionym włosiem i dekorowana motywami geometrycznymi (włosie jest barwione na żółto, czerwono, błękitno i czarno). W połowie długości części górnej doczepiony został regularnie ukształtowany pęk końskiego włosia ze śladami barwienia w pasy. Przy nasadzie gruszkowatego zakończenia widoczne są resztki drugiego podobnego pęku.
Zgodnie z informacją udzieloną przez Jakuba Sobieskiego przekazał on na Jasną Górę buńczuk zdobyty przez Jana Sobieskiego w czasie walk z Tatarami, być może jeszcze przed objęciem tronu. Buńczuk ofiarowany został przez królewicza na Jasną Górę 12 XII 1722 roku (Częstochowa, Archiwum Jasnej Góry, sygn. AJG 193: Acta Conventus Clari Montis Częstochoviensis: 1716–1728, s. 194; tłumaczenie tego fragmentu por. Aleksander Czerwiński, Militaria jasnogórskie…, zob. Literatura, s. 85). Obiekt ten jest uwzględniany w inwentarzach skarbca jasnogórskiego począwszy od 1731 roku (por. Odsiecz Wiedeńska…, zob. Literatura, s. 280). Jedyny zachowany obecnie na Jasnej Górze buńczuk orientalny jest identyfikowany właśnie z pamiątkowym zabytkiem ofiarowanym przez królewicza, choć należy pamiętać, że w sanktuarium znajdowały się także inne buńczuki, zapewne dwa, być może pochodzące z daru samego króla, jak o tym świadczy wzmianka z edycji historycznego dzieła o. Ambrożego Nieszporkowicza opublikowanej dwa lata przed złożeniem daru przez Jakuba, w 1720 roku.
Buńczuk jest wzmiankowany w publikacjach jako pochodzący od króla Jana III Sobieskiego, a niekiedy określany jako należący do trofeów bitwy wiedeńskiej (Michał Baliński w 1846 roku twierdził, że należał on do „tureckiego Baszy zabitego w napadzie Hussarzy polskich na pułki Spahów pod murami Wiednia”). Julian Ursyn Niemcewicz (zob. Podróże historyczne po ziemiach polskich między rokiem 1811 a 1828 odbyte, Paryż-Petersburg 1858, s. 483) podaje informacje o zabraniu buńczuków z Jasnej Góry przez Prusaków (zapewne w końcu XVIII wieku) i wywiezieniu ich do Berlina („ciekawy przychodzień zapyta, kiedy, gdzie, w jakim to wieku, wojowali Prusacy z Turkami?”). Jeśli uznać tę informację za wiarygodną, potwierdzałaby ona obecność na Jasnej Górze większej ilości tego rodzaju zabytków (zob. wyżej). Jednak jeśli buńczuki zostały faktycznie zabrane z kaplicy, to nie można do nich zaliczać zachowanego na Jasnej Górze, opisywanego tu insygnium.
W nowszej literaturze buńczuk ten najczęściej identyfikowany jest jako wyrób turecki lub tatarski, za czym przemawiają zapisy w źródłach jasnogórskich. Najszerzej został on omówiony przez Jerzego T. Petrusa w katalogu wawelskiej wystawy rocznicowej z 1983 roku oraz przez Aleksandra Czerwińskiego w jego książce Militaria jasnogórskie z 2005 roku. Petrus (który, choć nie przytacza wydania Nieszporkowicza z 1720 roku, uznał za błędną przekazaną przez niego informację o przysłaniu dwóch buńczuków przez samego króla) przyjął, że zachowany zabytek – niezależnie od tradycji wiążącej go z Tatarami – trzeba uznać za wykonany w Turcji. Badacz ten zestawił wiele analogicznych egzemplarzy bez wątpliwości uważanych za tureckie.
Nie da się zweryfikować prawdziwości tradycji pochodzącej od Jakuba Sobieskiego i wiążącej buńczuk z jedną z bitew Jana Sobieskiego z Tatarami. Wydaje się to jednak dość prawdopodobne, a tureckie pochodzenie buńczuka nie wyklucza jego używania przez wojska tatarskie. Buńczuk – obok fragmentu znaku hetmańskiego (zob. – fragment tzw. znaku hetmańskiego króla Jana III Sobieskiego z klasztoru paulinów na Jasnej Górze) – stanowi jeden ze źródłowo potwierdzonych darów Jakuba Sobieskiego dla sanktuarium. To on, a nie ojciec, przekazał na Jasną Górę liczną grupę ważnych zabytków wiążących się z walkami prowadzonymi przez Jana III Sobieskiego (nie wyklucza to przesłania przez monarchę po odsieczy jakiegoś symbolicznego daru dla sanktuarium).
Literatura:
Michał Baliński, Pielgrzymka do Jasnej Góry w Częstochowie odbyta przez pątnika XIX wieku i wydana z rękopisu przez..., Warszawa 1846, s. 48.
[Bez autora], Skarbiec na Jasnej-Górze w Częstochowie, „Kłosy”, T. XIX, 1874, vol. II, il. na s. 360.
Ks. Józef Adamczyk, Skarbiec Jasnogórski. Przewodnik po Jasnej Górze w Częstochowie. Część II, Częstochowa 1903, s. 71, il. na s. 67.
Wojciech Stanisław Turczyński, Przewodnik po Skarbcu Jasnogórskim, Częstochowa 1926, poz. 4 na s. 67.
Jędrzej Zapomniany [Alfons Jędrzejewski], Jasna Góra. Dzieje cudownego obrazu i klasztoru, Częstochowa 1933, poz. 14 na s. 29, s. 50.
Zdzisław Żygulski jr., Turkish Trophies in Poland and the Imperial Ottoman Style, Estratto da Armi Antiche, Bolletino dell’Academia di S. Marciano, Torino, Numero speciale per il. 6° Congresso dell’Associazione Internazionale dei Musei d’Armi e di Storia Militare, Zurigo, 15–20 Maggio 1972, s. 33, 37, il. 7 na s. 35.
Zdzisław Żygulski jun., Trofea wiedeńskie, „Studia Wilanowskie”, III–IV, 1978, s. 109.
Zbigniew Bania, Stanisław Kobielus, Jasna Góra. W 600-lecie fundacji klasztoru, zdjęcia Józef Jurkowski, Chris Niedenthal, Janusz Rosikoń, Warszawa 1982, s. 31, il. nlb. 80.
Aleksander Czerwiński, Wanda Bigoszewska, Arsenał Twierdzy Jasnogórskiej. Przewodnik, Jasna Góra 1982, s. 26.
Zofia Rozanow, Ewa Smulikowska, Spuścizna artystyczna Jasnej Góry jako wyraz protektoratu królewskiego i narodowego nad sanktuarium, w: Z dziejów sztuki Górnego Śląska i Zagłębia Dąbrowskiego, pod redakcją Ewy Chojeckiej, seria Prace Naukowe Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach, Nr 494, Katowice 1982, s. 178.
Zdzisław Żygulski jun., Stara broń w polskich zbiorach, Warszawa 1982, poz. kat. 111 na s. 113.
Zdzisław Żygulski jun., Stara broń w polskich zbiorach, wydanie II poprawione, Warszawa 1984, poz. kat. 111 na s. 113.
Janusz St. Pasierb, Jan Samek, Skarby Jasnej Góry, wydanie II zmienione i rozszerzone, Warszawa [1985] (kolejne wydania wersji polskiej oraz wersje angielska i niemiecka – 1989 i 1991), poz. 125 na s. 217, il. 125.
Odsiecz Wiedeńska 1683. Wystawa jubileuszowa w Zamku Królewskim na Wawelu w trzechsetlecie bitwy. Tło historyczne i materiały źródłowe, 1–2, Kraków 1990, vol. 1 – poz. kat. 487 na s. 280 (notę opr. Jerzy T. Petrus), vol. 2 – il. 314 i barwna XXI.
Aleksander Jaśkiewicz, Ikonografia zabytków Częstochowy i okolicy. Katalog wystawy, Muzeum Okręgowe w Częstochowie, Częstochowa 1991, poz. kat. 133 na s. 30.
Zofia Rozanow, Ewa Smulikowska, Pamiątki po Sobieskich na Jasnej Górze, w: Tron Pamiątek ku czci „Najjaśniejszego, Niezwyciężonego Jana III Sobieskiego Króla Polskiego” w trzechsetlecie śmierci 1696–1996, [katalog wystawy], Muzeum Pałac w Wilanowie, 17 czerwca–30 września 1996, Warszawa 1996, s. 58, il. nlb. na s. 53 (górna prawa).
Zdzisław Żygulski jun., Tureckie trofea i imperialny styl osmański, w: tegoż, Światła Stambułu, Warszawa 1999, s. 177.
Jan Golonka OSPPE, Jerzy Żmudziński, Skarbiec Jasnej Góry, Jasna Góra 2000, s. 259, il. lewa na s. 247.
Aleksander Czerwiński, Militaria jasnogórskie. Opracowanie bronioznawcze, konserwacja i ekspozycja zbiorów, „Muzealnictwo Wojskowe”, T. 8, 2005, s. 73, 85, 103–104, il. 24 na s. 104.
U tronu Królowej Polski. Jasna Góra w dziejach kultury i duchowości polskiej, Katalog wystawy pod kierunkiem Jana Golonki OSPPE, Przemysława Mrozowskiego, Jerzego Żmudzińskiego, Zamek Królewski w Warszawie, 15 grudnia 2006–11 marca 2007, Warszawa 2006, poz. kat. 58 na s. 172 i s. 174 (notę opr. Jan Golonka i Jerzy Żmudziński), il. na s. 173.
Magdalena Górska, Barbara Milewska-Waźbińska, W teatrze życia i sławy Jana III Sobieskiego czyli widowisko wilanowskie, Warszawa 2010, s. 107.
Distant Neighbour Close Memories. 600 Years of Turkish-Polish Relations, [katalog wystawy], Sakip Sabanci Museum, Istanbul, 2014, [Istanbul 2014], poz. kat. 203 na s. 261 (notę opr. Jan Golonka i Jerzy Żmudziński).
Jan III Sobieski. Polski król w Wiedniu, [katalog wystawy], Österreichische Galerie Belvedere, Wien, Winterpalais, 7 lipca–1 listopada 2017 roku, wyd. Paweł Jaskanis i Stella Rollig, red. Maike Hohn i Konrad Pyzel, München 2017 (wydana została także równoległa wersja niemiecka), poz. kat. 88 na s. 223 (notę opr. Jerzy Żmudziński).
