Lampa charakteryzuje się typowym dla tego rodzaju sprzętów kształtem o wyjątkowo rozbudowanej strukturze i dekoracji. Korpus lampy jest zawieszony na trzech łańcuchach, które górą łączą się z uchwytem w formie kopułki. Kulisty w przekroju korpus posiada dwa główne elementy: zaokrągloną podstawę z rodzajem obłej partii cokołowej i zwieńczenia (obie o mniejszej średnicy niż środkowa część podstawy) oraz część górną w formie otwartej, niskiej korony zaślepionej od dołu. Pomiędzy tymi elementami znajduje się sześć łączących je pałąków o formie przypominającej krzywaśnie pastorałów, które są zbudowane z grubej gałęzi. Trzy z nich bezpośrednio łączą podstawę z koroną, a pozostałe trzy w dolnych partiach zastąpione zostały przez figurki alegorycznych postaci ze skrzydłami, dmących w trąbki i trzymających palmy (jedna trzyma gorejące serce). Całość jest gęsto pokryta bogatą dekoracją roślinną z bujnych liści, w które – na części dolnej – wplecione są postacie stojących aniołów. Część dekoracji na koronie jest ażurowa. Na lampie widnieją napisy – na koronie (ażurowo wycinany): „IAN. SOBIESKI. MARSZAŁEK. WIELKI. HETMAN. KORONNY. PAN. LENNY. NA. ZLOCZOWIE”, na części dolnej (kuty): „MARIA KAZIMIERA DELA GRANGE MARGRAB. D ARQUIEN MARSZALKOWA v HETMANNOWA KORONNA”. Na części dolnej, z dwóch stron, znajdują się kartusze z połączonymi herbami złożonymi Jana Sobieskiego i Marii Kazimiery.
Na lampie znajdują się znaki wybite od spodu podstawy korony wieńczącej korpus. Pierwszy to cecha miejska Gdańska, wybita częściowo, zbliżona do typu stosowanego w latach 1659–1674 (zob. Michał Gradowski, Znaki na srebrze. Znaki miejskie i państwowe używane na terenie Polski w obecnych jej granicach, Warszawa 2010, s. 84, nr 4). Drugi to cecha imienna złotnika, wybita częściowo: w polu w formie poziomego owalu widnieją litery „GS”, a przy literze „G” dodatkowo widać być może ślad wiązanej z nią litery „E” – zapewne odnoszącej się do złotnika gdańskiego Gergena Schneidera (zob. Michał Gradowski, Agnieszka Kasprzek-Miler, Złotnicy na ziemiach północnej Polski. Część I. Województwo pomorskie, kujawsko-pomorskie i warmińsko-mazurskie, seria Biblioteka Muzealnictwa i Ochrony Zabytków. Seria B, Tom CIV, Warszawa 2002, poz. G454 na s. 110, znak A).
Lampa została ofiarowana jako wotum przez przyszłego króla w czasie pielgrzymki odbytej 4 XI 1669 roku, jak wskazuje napis – także w imieniu żony. Złożenie daru potwierdza jednoznacznie brzmiący zapis w aktach polskiej prowincji paulinów (Częstochowa, Archiwum Jasnej Góry, sygn. AJG 744: Actorum Provinciae Polonae, T. 4: 1660–1677, s. 272, nowa paginacja – s. 280). Fakt zamówienia przez Jana Sobieskiego lampy (z pewnością w Gdańsku) wyraźnie potwierdza informacja z 1677 roku o przechowywaniu w zamku w Gniewie jej projektów (zob. Warszawa, Archiwum Główne Akt Dawnych, Archiwum Radziwiłłów X, Papiery Sobieskich, Regestr rzeczy, które zostały w Skarbcu Gniewskim a teraz się biorą z sobą do Warszawy to jest Junii 1677 r., [Skrzynia pod literą B]: „Ittem. Papierowych [Mapp] małych Zwinionych w Abrys Lampy Częstochowskiey No 60” – informacja dzięki uprzejmości Anny Kwiatkowskiej). Tego zamówienia dotyczą również niewątpliwie monity słane przez Sobieskiego w listach do żony z prośbą o wysłanie do Gniewu rysunku herbów (z 10 IX i 31 XII 1667 roku; w drugim z tych listów pojawiają się cenne informacje o kosztach wykonania przedmiotu: „O herby Wci serca mego pisałem kilkakroć, abyś mi ich przysłała, a to aby ich dać wyrysować na lampie przed obraz Najśw. Panny Częstochowskiej, która będzie gorzała zawsze. Ma być, słyszę, nieszpetna, bo srebra kupiono na nią za tysiąc złotych dobrej monety, a od roboty pięćset złotych tąż monetą”; 27 I następnego roku Sobieski pisze o braku gotówki spowodowanym wydatkiem na lampę – por. Jan Sobieski, Listy do Marysieńki, opracował Leszek Kukulski, wyd. 3, Warszawa 1973, T. I, s. 223, 262, 273).
Intencja wotywna, z jaką Sobiescy ofiarowali lampę na Jasną Górę, nie zawsze była interpretowana jednoznacznie: Michał Baliński (Pielgrzymka do Jasnej Góry…, zob. Literatura, s. 48) sądził, że dar ten – jego zdaniem przekazany w 1676 roku – był związany z ocaleniem wojsk polskich pod Żurawnem (na przełomie września i października tegoż roku); s. Urszula Borkowska (Królowie polscy…, zob. Literatura, przypis 63 na s. 74) podała, że lampa stanowiła „wotum dziękczynne za uratowanie życia”; natomiast Zofia Rozanow i Ewa Smulikowska (Pamiątki po Sobieskich…, zob. Literatura, s. 54) trafnie uznały, że zamówienie lampy miało związek z narodzeniem syna, Jakuba. W tym czasie Maria Kazimiera wyjechała do Paryża, aby tam urodzić dziecko: pierworodny syn przyszłego króla przyszedł na świat 2 XI 1667 roku (zob. Aleksandra Skrzypietz, Królewscy synowie – Jakub, Aleksander i Konstanty Sobiescy, seria Prace Naukowe Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach, Nr 2851, Katowice 2011, s. 28, w której to pracy szerzej omówione zostało tło tego wydarzenia). W tej sytuacji trzeba uznać lampę za wotum błagalno-dziękczynne złożone w intencji własnej, żony i narodzonego dziecka (nie wyklucza to naturalnie innych intencji, np. związanych z prowadzonymi wojnami). Nie do końca oczywista jest w tym kontekście wymowa innego, nieco późniejszego listu do żony, napisanego przez Jana Sobieskiego w Piasecznie 1 III 1668: „Lampę srebrną ofiarowałem do Częstochowy za zdrowie Wci serca mego, która kosztuje trzy tysiące dobrych pieniędzy: niesłychanie piękna i wielka, i której równej tam nie masz. Będzie zawsze gorzała przed obrazem Najśw. Panny, na co się uczyni fundacja. Napisano wszędy imiona Wci serca mego i moje, także i herby” (por. Jan Sobieski, Listy do Marysieńki, opracował Leszek Kukulski, wyd. 3, Warszawa 1973, T. I, s. 284). Sobieski miał tu zapewne na myśli dar gotowy do złożenia lub też wysłał lampę do sanktuarium wcześniej, a „oficjalnie” przekazał ją Matce Boskiej dopiero w następnym roku (wymowne wydają się słowa: „Będzie zawsze gorzała przed obrazem Najśw. Panny, na co się uczyni fundacja” – sformułowanie to wyraźnie odnosi się do czynności przyszłej); data złożenia daru i obecności w kaplicy – 4 XI 1669 roku – wiąże się z drugą rocznicą urodzin syna. Przekaz ten wskazuje też jednoznacznie na pierwotne przeznaczenie lampy do kaplicy Matki Boskiej, gdzie znajdowała się jeszcze po połowie XIX wieku (zob. komentarz na podmalowanym akwarelą rysunku lampy autorstwa Adriana Głębockiego w Muzeum Narodowym w Warszawie, Dz. Zb. Spec., nr inw. 2774 – zob. Aleksander Jaśkiewicz, Ikonografia zabytków Częstochowy i okolicy. Katalog wystawy, Muzeum Okręgowe w Częstochowie, Częstochowa 1991, poz. kat. 106 na s. 27, il. 52; informacje historyczne zawarte w opisie na rysunku są błędne). Obecnie lampa na stałe jest umieszczona w prezbiterium kościoła klasztornego. Zabytek był kilkakrotnie konserwowany, m.in. gruntownie w latach 80. XX wieku (rekonstrukcja ubytków m.in. w napisach); w 2011 roku został oczyszczony.
Lampa była wiele razy wzmiankowana w literaturze poświęconej dziejom Jasnej Góry. Jako dzieło sztuki złotniczej została wstępnie rozpoznana przez o. Jana Golonkę w publikacji z 1996 roku. W związku z pracami konserwatorskimi ponownie odczyszczone i zidentyfikowane zostały znaki złotnicze (informacja była umieszczona w podpisie na ekspozycji w Arsenale na Jasnej Górze, gdzie lampa była przejściowo eksponowana od 2011 roku w związku z pracami konserwatorskimi w bazylice).
Lampa stanowi wybitnej klasy artystycznej, bardzo okazały dar wotywny Sobieskich o wyjątkowo dobrze udokumentowanych okolicznościach ofiarowania do sanktuarium jasnogórskiego, co czyni z niej jedno z najważniejszych świadectw religijności króla, ale także jego smaku artystycznego (znamienne jest zwrócenie się z zamówieniem do Gdańska, z pominięciem środowiska stołecznego). Jest to także jeden z najwybitniejszych przykładów twórczości gdańskiego środowiska złotniczego w okresie jego największej świetności, dotychczas nieuwzględniany w badaniach nad tym ośrodkiem. Lampa wymaga wszechstronnego monograficznego opracowania, także jako najbardziej efektowny zabytek tego rodzaju z okresu przed rozbiorami zachowany w Polsce (liczne bogato zdobione, także złote, lampy wieczne, m.in. ofiarowywane na Jasną Górę, najczęściej jako pierwsze padały ofiarą kontrybucji).
Lampa przeznaczona do Częstochowy nie była jedyną fundacją tego rodzaju zrealizowaną, a w każdym razie planowaną, przez króla: z 1694 roku pochodzi informacja o pracach nad projektem innej lampy, o nieznanym przeznaczeniu, prowadzonych przez złotnika augsburskiego (fundacja ta połączona była z zamówieniem srebrnego antepedium – por. list Augustyna Locciego do Jana III z 15 VII 1694 roku, w: Juliusz Starzyński, Wilanów, dzieje budowy pałacu za Jana III, Warszawa 1976; nie ma jednak pewności, czy fundacje te zostały zrealizowane).
Literatura:
Michał Baliński, Pielgrzymka do Jasnej Góry w Częstochowie odbyta przez pątnika XIX wieku i wydana z rękopisu przez..., Warszawa 1846, s. 48.
Julian Ursyn Niemcewicz, Podróże historyczne po ziemiach polskich między rokiem 1811 a 1828 odbyte, Paryż-Petersburg 1858, s. 483.
Hermann Weidhaas, Czenstochau. Stadt, Kloster und Marienbild, Leipzig 1966, s. 171, il. 24.
Zofia Rozanow, Ewa Smulikowska, Spuścizna artystyczna Jasnej Góry jako wyraz protektoratu królewskiego i narodowego nad sanktuarium, w: Z dziejów sztuki Górnego Śląska i Zagłębia Dąbrowskiego, pod redakcją Ewy Chojeckiej, seria Prace Naukowe Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach, Nr 494, Katowice 1982, s. 177–178, il. 121 na końcu tomu.
Ks. Jan Związek, Pielgrzymki Jana III Sobieskiego na Jasną Górę, „Studia Claromontana”, T. 4, 1983, s. 161, il. 3 na końcu tomu.
Urszula Borkowska OSU, Królowie polscy a Jasna Góra od czasów Jana Kazimierza do końca Rzeczypospolitej Obojga Narodów, „Studia Claromontana”, T. 6, 1985, s. 74.
Ewa Smulikowska, Skarbiec jasnogórski – narodu skarbnicą, w: Jasnogórska Bogurodzica 1382–1982, wydanie 2 poprawione i uzupełnione, Warszawa 1987 [wyd. I – Warszawa 1982], s. 122, il. 135 na s. 115.
Jan Golonka OSPPE, Ołtarz Jasnogórskiej Bogurodzicy. Treści ideowe oraz artystyczne kaplicy i retabulum, Jasna Góra w Częstochowie 1996, s. 73, il. 44–47 na s. 73–74.
Zofia Rozanow, Ewa Smulikowska, Pamiątki po Sobieskich na Jasnej Górze, w: Tron Pamiątek ku czci „Najjaśniejszego, Niezwyciężonego Jana III Sobieskiego Króla Polskiego” w trzechsetlecie śmierci 1696–1996, [katalog wystawy], Muzeum Pałac w Wilanowie, 17 czerwca–30 września 1996, Warszawa 1996, s. 54.
Jan Golonka OSPPE, Jerzy Żmudziński, Kaplica Matki Bożej. Komnata Królowej Polski, Jasna Góra-Częstochowa 2002, s. 36.
Krystyna Gutowska-Dudek, Wprowadzenie, w: Madonny w Muzeum Wilanowskim, Warszawa 2006, s. 7.
Mirosław Piotr Kruk, Ikony-obrazy w świątyniach rzymsko-katolickich dawnej Rzeczypospolitej, seria Collegium Columbianum. Biblioteka Tradycji, Nr CV, Kraków 2011, s. 260.
Aleksander Jaśkiewicz, Adrian Mikołaj Głębocki na Jasnej Górze, w: Ex voto. Studia dedykowane Ojcu Janowi Golonce OSPPE w 75. rocznicę urodzin i w 50. rocznicę święceń kapłańskich, redakcja naukowa Przemysław Mrozowski, Jerzy Żmudziński, Jasna Góra w Częstochowie 2012, s. 282.
Jerzy Żmudziński, Wota i pamiątki po Janie III Sobieskim oraz jego rodzinie w kościołach polskich – problem badawczy, w: Primus Inter Pares. Pierwszy wśród równych czyli opowieść o królu Janie III, [katalog wystawy], Muzeum Pałac w Wilanowie, 24 kwietnia–30 września 2013, Warszawa 2013, s. 181–182, il. na s.178.
Jerzy Żmudziński, Gest wotywny Marii Kazimiery, w: Maria Kazimiera Sobieska (1641–1716). W kręgu rodziny, polityki i kultury, redakcja naukowa Anna Kalinowska, Paweł Tyszka, seria Zamek Królewski w Warszawie – Muzeum. Studia i Materiały, VI, Warszawa 2017, s. 233–234, il. 2 na s. 233.
