Makata (oznaczona w zbiorach jasnogórskich numerem inwentarzowym TK61) jest złożona z sześciu jednakowych brytów (obecnie tymczasowo rozdzielonych) o takiej samej kompozycji i prawie identycznej kolorystyce (drobne różnice pomiędzy brytami mogą sugerować istnienie dwóch typów brytów zestawionych naprzemiennie w obrębie jednej makaty – por. np. makata (II) z klasztoru paulinów na Jasnej Górze i makata typu arkadowego z klasztoru benedyktynek w Krzeszowie). Dominującą barwą jest niebieski. Na każdym z brytów pojawia się motyw wysmukłej arkady na kręconych kolumienkach, zwieńczonej wielolistnym łukiem. W arkadzie widnieje motyw „renesansowej” arabeski z wici roślinnej z kwiatami, tworzącej sercowate pola, w których dwukrotnie powtórzony został motyw wazonu z bukietem. U szczytu arkady zawieszona jest lampa meczetowa. Od dołu i od góry kompozycję zamykają fryzy ze zgeometryzowanymi motywami roślinnymi, a bliżej brzegów – niebieskie pasy, z których górny w obrębie każdego brytu zdobiony jest czterema stylizowanymi kwiatami. Kolorystyka motywów jest bardzo delikatna i zróżnicowana – widoczne są barwy: biała, kremowa, ciemnoczerwona, zielona, niebieska i żółta oraz wątki metalowe, złote i srebrne.
Choć nie ma na to żadnego dowodu w źródłach pisanych, można jednak z dużym prawdopodobieństwem przyjąć, że makata – podobnie jak i pozostałe tego typu zabytki w zbiorze jasnogórskim (zob. makata (II) z klasztoru paulinów na Jasnej Górze, zespół trzech makat z klasztoru paulinów na Jasnej Górze i szczególnie makata (I) z klasztoru paulinów na Jasnej Górze) – należy do trofeów Jana III Sobieskiego i została przekazana jako dar na Jasną Górę albo przez samego króla, albo przez jednego z jego synów. Od XVIII wieku makata niewątpliwie była wykorzystywana do ozdabiania wnętrz klasztornych (może prezbiterium kaplicy Matki Bożej), a w początkach XX wieku przechowywano ją zapewne w pomieszczeniach pod wieżą, gdzie o. Euzebiusz Rejman zamierzał urządzić muzeum klasztorne. Obecnie zabytek jest w złym stanie – podzielony na bryty oczekuje na przeprowadzenie prac konserwatorskich (planowanych w Katedrze Konserwacji i Restauracji Tkanin Zabytkowych Wydziału Konserwacji i Restauracji Dzieł Sztuki Akademii Sztuk Pięknych w Warszawie).
Jest to najmniej znana z makat jasnogórskich i jak dotąd nie była publikowana. Ujęta jest jedynie w inwentaryzacji tkanin jasnogórskich przygotowanej przez zespół pod kierunkiem prof. Heleny Hryszko. Magdalena Piwocka w katalogu wawelskiej kolekcji Kulczyckich, w nocie poświęconej jednej z makat wawelskich, o wzorze bardzo zbliżonym do deseniu omawianego tu obiektu (ale o innej tonacji barwnej), przytoczyła jako analogię jedną z makat jasnogórskich, którą określiła jako „porównywalną”. W odnośniku przywołała makatę (I) z klasztoru paulinów na Jasnej Górze, choć w zasobie jasnogórskim znajduje się także omawiana właśnie tkanina, o wiele bliższa makacie wawelskiej – możliwe, że chodzi tu o mechaniczną pomyłkę (por. Kobierce i tkaniny wschodnie z kolekcji Włodzimierza i Jerzego Kulczyckich, Katalog wystawy, lipiec–wrzesień 2006, Zamek Królewski na Wawelu. Państwowe Zbiory Sztuki, Kraków 2006, s. 76, w obrębie noty katalogowej 39).
Makata posiada dobrą analogię w postaci tkaniny ze zbiorów wawelskich pochodzącej z kolekcji Kulczyckich (nr inw. 4972, zob. wyżej). Wzór w obu przypadkach wydaje się bardzo zbliżony, odmienna jest jednak kolorystyka. Magdalena Piwocka w omówieniu makaty wawelskiej zwróciła uwagę na występowanie w jej deseniu motywów odmiennych od powszechnie spotykanych w tureckich wyrobach tekstylnych z 1. połowy XVII wieku. Zapewne w związku z tym (z wątpliwościami) datowała makatę wawelską na XVIII wiek i wskazała na możliwość wykonania jej poza obszarem państwa tureckiego. Akceptując te zastrzeżenia i zostawiając kwestię do rozstrzygnięcia dalszym badaniom, można jedynie zauważyć, że zespół czterech orientalnych makat jasnogórskich wydaje się jednorodny pod względem proweniencji i choć podnoszono już (jak się wydaje niesłusznie) wątpliwości dotyczące datowania na XVII wiek także innej makaty z tego zespołu (zdobionej wiodącym motywem sześciobocznych medalionów – zob. zespół trzech makat z klasztoru paulinów na Jasnej Górze), to jednak na razie można roboczo uznać wszystkie makaty z tego zestawu za współczesne królowi Janowi III Sobieskiemu lub, w ostateczności, jego synom (przed 1722 rokiem – data złożenia na Jasnej Górze najważniejszego z darów Sobieskich, zawierającego ważne pamiątki po królu – por. fragment tzw. znaku hetmańskiego króla Jana III Sobieskiego z klasztoru paulinów na Jasnej Górze).
Literatura:
Inwentarz naukowy tekstyliów jasnogórskich przygotowywany od 1997 roku przez zespół z Katedry Konserwacji i Restauracji Tkanin Zabytkowych Wydziału Konserwacji i Restauracji Dzieł Sztuki Akademii Sztuk Pięknych w Warszawie pod kierunkiem Heleny Hryszko, wydruk w zbiorach klasztoru paulinów na Jasnej Górze w Częstochowie.
Helena Hryszko, Współpraca Katedry Konserwacji i Restauracji Tkanin Zabytkowych i klasztoru OO. Paulinów Jasna Góra, w: Tekstylia w zbiorach sakralnych. Inwentaryzacja – konserwacja – przechowywanie, Warszawa 2013, s. 44, 46.
