Bernardino Scapi zw. Bernardino Luini (ok. 1480–1532) lub naśladowca (?), Chrystus wśród doktorów, przed poł. XVI w. (?), tempera lub gwasz z użyciem kredki (?), pergamin (naklejony na tekturę), 144 × 181 mm; Muzeum Narodowe w Krakowie (nr inw. MNK III-a-21287), fot. Karol Kowalik

Na wystawie Leonardiana w kolekcjach polskich w Muzeum Pałacu Króla Jana III w Wilanowie prezentujemy zagadkowy i wyjątkowy w polskich zbiorach, niewielkiego formatu obraz na pergaminie Chrystus wśród doktorów. Autorstwo tego niezwykłego dzieła, dotychczas niewystawianego i niepublikowanego, przypisuje się w najnowszych badaniach bliskiemu współpracownikowi Leonarda da Vinci (1452-1519), Bernardino Luiniemu (ok. 1480-1532) lub jego nieznanemu, szesnastowiecznemu naśladowcy. Opinia konserwatorska, będąca wynikiem niedawno przeprowadzonych badań (2019) przez Pracownię Konserwacji Papieru i Skóry Muzeum Narodowego w Krakowie, potwierdza zasadność datowania podłoża na XVI w.[1].  Obiekt trafił do zbiorów krakowskiego Muzeum Narodowego najprawdopodobniej przed 1945 r. lub w okresie okupacji. 

Oryginalny obraz Bernardina Luiniego Chrystus wśród doktorów powstał prawdopodobnie w latach ok. 1515-1530 i był przynajmniej przez cały XIX w. uznawany przez niektórych badaczy za dzieło Leonarda da Vinci, na przykład w katalogu obrazów Josepha Capecelatra (1835) Mistrzowi są przypisywane trzy obrazy: Chrystus wśród doktorów, Królowa Giovanna oraz Skromność i Próżność (można przeczytać o nich więcej w katalogu wystawy wydanym w 2019 r. przez Muzeum Pałacu Króla Jana III w Wilanowie). Kompozycja stała się niewiarygodnie wprost popularna, a jej bliższe lub dalsze echo przetrwało do dzisiaj w ogromnej liczbie wersji, należących do różnych kolekcji na świecie. 

Od 1831 r. znajduje się w zbiorach National Gallery w Londynie (zapis Holwella Carra; technika olejna, deska z drzewa topoli, 72,4 x 85,7 cm; nr inw. NG18)[2]. W poprzednim roku (1830) Pieter Christoffel Wonder (1777-1852), holenderski malarz czynny w Anglii, namalował Galerię Sztuki Sir John’a Murray’a (Sir John Murray’s Art Gallery; kolekcja prywatna w Anglii?), gdzie, jako obraz w obrazie, widoczny jest Chrystus wśród doktorów Bernardina Luiniego - wiszący na ścianie galerii poniżej Portretu Susanny Lunden (?), pędzla słynnego Flamanda Petera Paula Rubensa. Konteksty wystawiennicze i sąsiedztwa obrazów stanowią kolejny wątek badawczy, któremu przyjrzeliśmy się podczas tworzenia programu merytorycznego wilanowskiej wystawy Leonardianów. Warto pamiętać, że są one sprzężone z aspektem zmian własnościowych i przemieszczeń obiektów kolekcjonerskiego pożądania z rąk do rąk. Około 1800 r. obraz Luini’ego znajdował się w kolekcji Alexandra Day’a (1772-1841), malarza miniaturzysty i handlarza dziełami sztuki, a prawie ćwierć wieku później (1824) w kolekcji Williama Holwella Carra (1758-1830), duchownego, handlarza dziełami sztuki, a także malarza. W zbiorach Muzeum Narodowego w Warszawie znajduje się obraz Giovanni’ego Battisty Cimy da Conegliano (ok. 1459-1517) Chrystus wśród doktorów (ok. 1504, technika olejna na desce topolowej, 54,5 x 87 cm; nr inw. M.Ob.625 MNW)[3], pochodzący z historycznej kolekcji rodziny hrabiów Potockich z Krzeszowic, który przypomina o tym, że temat ów zakiełkował w orbicie zainteresowań również polskich kolekcjonerów w XIX i XX w. Nie znamy dokładnych kolei losu małego obrazu na pergaminie ze zbiorów Muzeum Narodowego w Krakowie, ale pewnym jest, że ustalenia proweniencyjne przybliżą w jakiejś mierze wersję „krakowską” Chrystusa wśród doktorów do „londyńskiego” obrazu autorstwa Luiniego – wówczas zostanie odsłonięty rąbek zagadki.