Autor nieustalony (Johann Samuel Mock ?), Portret Elżbiety Sieniawskiej, ok. 1725, Muzeum Pałacu Króla Jana III w Wilanowie, nr inw. Wil.1166

3 lipca 1720 r. Elżbieta z Lubomirskich Sieniawska zakupiła zaniedbane dobra wilanowskie od królewicza Konstantego Sobieskiego. W ciągu 9 lat ambitna magnatka odrestaurowała pałac, zachowując jego zasadnicze wartości historyczne i artystyczne, rozbudowała go o boczne skrzydła, zgodnie z planami Jana III, i dodała liczne dekoracje, które wykonywali najlepsi wówczas w Rzeczypospolitej artyści. Jej działania w Wilanowie objęły także ogrody, budowę oranżerii, rozwój funkcji gospodarczych majątku. Przypadająca w 2020 r. trzechsetna rocznica zakupu dóbr wilanowskich przez Elżbietę z Lubomirskich Sieniawską to bardzo dobra okazja, by przyjrzeć się jednej z najbardziej niezwykłych postaci polskiej historii. Zwana przez współczesnych „królową bez korony”, „wielką rzędniczką”, „panią wysokiego rozumu” była najpotężniejszą kobietą Rzeczypospolitej Obojga Narodów pierwszej tercji XVIII w.

Szczęśliwie dysponujemy bogatymi materiałami źródłowymi dotyczącymi Elżbiety Sieniawskiej – przede wszystkim jej listami, ale też korespondencją kierowaną do niej, inwentarzami, informacjami o przychodach i wydatkach, a także o bardziej osobistych sprawach, m.in. o jej zdrowiu. Wyłania się z nich obraz niezwykle ciekawej postaci. Sieniawska była bez wątpienia świetną zarządczynią swojego majątku, hojną fundatorką, osobą dobrze zorientowaną w świecie, sprawną polityczką, dbającą o czerpanie korzyści dla niej i jej rodziny z wielkich rozgrywek politycznych. Była inteligentna, bystra, zdecydowana, cechowały ją poczucie humoru, a także zmysł ironii; jednocześnie pełno było w niej wyniosłości, przekonania o swojej (i rodziny) dominującej pozycji w Rzeczypospolitej. Należy też podkreślić jej pragmatyzm, skuteczność i niebywałą aktywność – w podróży, pisaniu listów, nadzorowaniu majątków, analizowaniu nowin i raportów, sytuacji politycznej, w prowadzeniu własnych spraw sądowych.

Johann Georg Plersch, Popiersie z elewacji wieży północnej pałacu wilanowskiego (portret Elżbiety Sieniawskiej?), 1725

Elżbieta Sieniawska jest postacią niezwykle istotną tak dla historii Polski, jak i wielu historii lokalnych, związanych z dobrami hetmanowej, z prowadzoną przez nią działalnością na polu artystycznym, gospodarczym czy ekonomicznym. Jej wszechstronna aktywność pokazuje epokę saską od nieco innej strony. Ów okres w historii Rzeczypospolitej długo uważany za czas ciemnoty i upadku, oceniany była przez pryzmat nieudolnej polityki Augusta II i Augusta III, licznych klęsk militarnych, rozkładu życia politycznego i postępującego uzależnienia kraju od ościennych mocarstw. Historia Elżbiety Sieniawskiej, zależna oczywiście od zmieniających się układów politycznych (na które zresztą sama próbowała, często skutecznie, wpływać), starć militarnych, sejmów i sejmików, jest przede wszystkim historią zarządzania dobrami, koordynowania prac budowlanych, rozwijania przemysłu i rzemiosł, historią edukacji, wychowania, duchowości, kultury epistolograficznej i spędzania czasu wolnego, wreszcie historią przedmiotów, którymi się otaczała, historią jej podróży, zdrowia, zainteresowań, mody.