„Głowa Chrystusa”, obraz przypisywany Domenicowi Ghirlandaiowi; źródło: „Old Masters. A Collection of Polish-Owned Works of Art. Official Catalogue. Completely Illustrated”, New York 1940, kat. 42, Biblioteka Narodowa w Warszawie

W 1940 r. w Nowym Jorku, w ramach udziału Polski w Wystawie Światowej (New York World’s Fair), odbyła się wystawa dzieł sztuki – w większości obrazów Starych Mistrzów – pochodzących z przedwojennych polskich kolekcji. Wystawie, która wciąż wzbudza żywe zainteresowanie badaczy, towarzyszył katalog z wyborem reprodukcji eksponowanych dzieł[1].

W zbiorach The New York Public Library zachowała się fotografia wykonana 25 maja 1940 r., ukazująca ambasadora RP w Waszyngtonie, hrabiego Jerzego Potockiego, zwiedzającego wystawę w towarzystwie S. Maurice’a Solomona, właściciela European Art Galleries Inc., Potocki i Solomon bacznie przyglądają się jednemu z obrazów, wiszącemu po prawej stronie kadru: Głowie Chrystusa, w katalogu nowojorskiej wystawy przypisywanemu Domenicowi Ghirlandaiowi (właśc. Domenico di Tommaso di Currado di Doffo Bigordi[2]; 1449–1494)[3].

Taka atrybucja nie jest popularna w zachowanych spisach polskich historycznych kolekcji, tym bardziej więc mamy do czynienia z wyjątkowym obiektem sztuki. W przypadku Głowy Chrystusa za takim przypisaniem autorstwa dzieła przemawiają argumenty natury stylistycznej: obraz wyraźnie wykazuje cechy stylu malarskiego Ghirlandaia. Są one zauważalne na przykład w zestawieniu Głowy Chrystusa z postacią jednego z apostołów w scenie Ostatniej Wieczerzy (Cenacolo) – fresku namalowanego przez Ghirlandaia na ścianie Małego Refektarza Klasztoru Świętego Marka we Florencji (obecnie: Museo di San Marco)[4]. Na omawianym obrazie Chrystus trzyma w lewej ręce przezroczystą kulę symbolizującą ziemski glob, prawą natomiast wyciąga w geście błogosławieństwa – jest zatem przedstawiony w typie ikonograficznym Salvatora Mundi, Zbawcy Świata. 

Obecne miejsce przechowywania obrazu Głowa Chrystusa nie jest znane. Następnego dnia po wykonaniu fotografii z wystawy, 26 maja 1940 r., „New York Times” doniósł czytelnikom, że obrazy i rzeźby, których łączna szacunkowa wartość przekraczała 12 mln dol., przywieziono z czołowych polskich muzeów i galerii przed agresją nazistowską na Polskę (1939) oraz już po wybuchu wojny[5]. Istnieje hipoteza, dotychczas niezweryfikowana, że obiekty pochodziły z kolekcji hrabiów Potockich w Łańcucie[6], z której najcenniejszą część Alfred Potocki, ostatni ordynat łańcucki, jesienią 1944 r. ewakuował do Austrii, Liechtensteinu i Szwajcarii[7].

Ciekawe, że Głowy Chrystusa znajdowały się m.in. w kolekcji księcia Konstantego Adama Czartoryskiego (1773–1860) w pałacu w Weinhaus pod Wiedniem[8], a zatem temat ten cieszył się pewną popularnością wśród XIX-wiecznych kolekcjonerów. Pozostaje do zbadania, jak dużą.

[1] Old Masters. A Collection of Polish-Owned Works of Art. Official Catalogue. Completely Illustrated, arranged by the European Art Galleries, Inc. to help to maintain the exhibit of Poland at the World’s Fair, New York, 1940, De Luxe Edition, New York [European Art Galleries, Inc.] 1940.
[2] Sam artysta sygnował swoje dzieła: „Bighordi” lub „Grillandai”. Zob. G.S. Davies, Ghirlandaio. With 50 plates, wyd. 2, Methuen and Co., 1909, s. 1.
[3] The New York Public Library, Manuscripts and Archives Division, Poland Participation – Officials look at painting (Image ID: 1680577), online: https://digitalcollections.nypl.org/items/5e66b3e9-28da-d471-e040-e00a180654d7 (dostęp: 29.06.2020). Fotografia reprodukowana w artykule: P.J. Bloch, Tajemnicza kolekcja „Starych Mistrzów”, „Spotkania z Zabytkami”, nr 5-6, 2014, s. 9, il. 8. Por. A. Woźniak-Wieczorek, „Leonardiana” w kolekcjach dzieł sztuki polskich rodzin w XIX wieku, [w:] Leonardiana w kolekcjach polskich, katalog wystawy, Warszawa 2019
[4] http://www.polomusealetoscana.beniculturali.it/index.php?it/190/museo-di-san-marco-firenze (dostęp: 17.10.2020). Na temat fresku powstała praca magisterska: R.L. Hostetter, The San Marco Last Supper by Domenico Ghirlandaio: a Domenican Message, Michigan State University. Dept. of Art, 1991.
[5] P.J. Bloch, Tajemnicza kolekcja…, op. cit., s. 7.
[6] „Old Masters. A Collection of Polish-Owned Works of Art”, Nowy York, 1940 – komentarz Departamentu Dziedzictwa Kulturowego w Ministerstwie Kultury i Dziedzictwa Narodowego, „Spotkania z Zabytkami”, nr 5-6, 2014, s. 19.
[7] M. Radziwiłł, Słowo wstępne, [w:] A. Cholewianka-Kruszyńska, Łańcuciana ze zbiorów Fundacji Trzy Trąby i Fundacji im. Feliksa hr. Sobańskiego, seria: „Biblioteka dawnej Ordynacji Łańcuckiej”, nr 5 (7), Muzeum-Zamek w Łańcucie, Łańcut 2019, s. 7.
[8] Na temat kolekcji książąt Czartoryskich z Weinhaus por.: A. Woźniak-Wieczorek, „Madonna z Dzieciątkiem” Bernardina Luiniego, online: https://www.wilanow-palac.pl/madonna_z_dzieciatkiem_bernardina_luiniego.html (dostęp: 17.10.2020).