Hrabia Wincenty Potocki herbu Pilawa (zm. 1825) – szambelan króla Stanisława Augusta Poniatowskiego, podkomorzy wielki koronny. Syn hr. Stanisława Potockiego (zm. 1760), wojewody poznańskiego i Heleny z hr. Zamoyskich, wnuk hetmana wielkiego koronnego, Józefa Potockiego (zm. 1751), stryj Jana Potockiego (zm. 1815), podróżnika, autora Rękopisu znalezionego w Saragossie, ożenionego z Julią Lubomirską, dziedziczką Łańcuta. Galant o ujmującej powierzchowności i nieprzeciętnym umyśle, znany kolekcjoner dzieł sztuki i bibliofil. Wielki miłośnik ogrodów – w swojej wsi Kowalówka (powiat bracławski) posiadał oranżerię. Właściciel dóbr ziemskich na Wołyniu, Podolu, Rusi Czerwonej i w Wielkim Księstwie Litewskim, pałaców w Warszawie oraz posiadłości we Francji. Chociaż wybitne zbiory artystyczne i biblioteczne zgromadzone przez podkomorzego wielkiego koronnego okryły się zasłużoną sławą już u współczesnych, to w polskiej literaturze jedynie Andrzej Rottermund poświęcił temu ciekawemu tematowi artykuł monograficzny (O warszawskiej galerii obrazów Wincentego Potockiego, w: Entre cour et jardin czyli pomiędzy mecenasem i artystą. Księga ku czci profesora Andrzeja Ryszkiewicza, „Roczniki Humanistyczne”, T. XXXV, z. 4, Lublin 1987, s. 151-155).
W 1810 roku angielski podróżnik Edward Daniel Clarke pisał o polskim arystokracie, że posiada on wspaniałą bibliotekę i muzeum, które stanowiłoby chlubę dla każdego kraju (1). Ze spisanej kilkadziesiąt lat wcześniej (w roku 1778) relacji innego podróżnika, Johanna Bernoulliego, czerpiemy istotne informacje na temat wyglądu biblioteki, zawartości księgozbioru oraz galerii obrazów hr. Wincentego Potockiego w jego warszawskim pałacu przy ul. Leszno. Tadeusz Przypkowski w swojej niedrukowanej pracy pt. Pierwszy szkic do opracowania księgoznaków Potockich (Jędrzejów 1943) pisze, że księgozbiór należący do hr. Wincentego Potockiego musiał być „znaczny” i nie tylko w Warszawie pomieszczony (2). Franciszek Radziszewski w dziele pt. Wiadomość historyczno–statystyczna o znakomitszych bibliotekach i archiwach publicznych i prywatnych, tak niegdyś byłych jako i obecnie istniejących w krajach dawną Polskę składających, a mianowicie: w Królestwie Polskiem, Galicyi, W. Ks. Poznańskiem i Zachodnich guberniach Państwa Rossyjskiego (Kraków 1875) wspomina też biblioteki hr. Wincentego Potockiego w Kowalówce i w Niemirowie.
Zdaniem Bernoulliego księgozbiór należący do hr. Wincentego Potockiego składał się „w większości z książek historycznych, i to głównie dzieł bardzo kosztownych”. Szczęśliwie możemy dzisiaj przynajmniej częściowo zweryfikować jego opinię. Oznaczony ekslibrisem Biblioteki Wilanowskiej katalog książek (Catalogue de Livres) Musaeum Potocianum, sporządzony w 1780 roku przez Henriego Amieta, znajduje się obecnie w zbiorach Biblioteki Narodowej w Warszawie i zawiera na 147 stronach spis książek uporządkowany według działów: Theologie, Jurisprudence, Sciences & Arts, Literature & Belleslettres en Ge'ne'ral, Histoire oraz Katalog Ksiąg Polskich.
A galeria obrazów? Bernoulli wymienia między innymi: „bardzo ładny” obraz Rembrandta Ksiądz odprawiający mszę, kilka obrazów Wouwermansa, kilka pejzaży Loutherbourga, Starą kobietę Gerarda Dowa, jakiś „ładny” obraz Santerre’a, kilka obrazków marynistycznych „nieporównanego” Verneta, a nade wszystko – „nagą piękność w pozycji leżącej, może Wenus, bezsprzecznie malowaną przez Tycjana”, chociaż dodaje przy tym, że obraz sprawia wrażenie lekko uszkodzonego i nawet głowa Wenus „została odnowiona niezupełnie w zgodzie z Tycjanowskim stylem” (3). Ksiądz odprawiający mszę, w XVIII wieku uchodzący za dzieło Rembrandta, według Zygmunta Batowskiego przeszedł później na własność syna i dziedzica hr. Wincentego Potockiego – tak jak ojciec kolekcjonera obrazów oraz monet i medali – hr. Franciszka Potockiego z Brodów (1788-1853), który z kolei podarował go pułkownikowi Jakubowi Czosnowskiemu z Horodyszcza (4). Interesujące, że w czasie, kiedy Batowski pisał swój artykuł o nieznanym obrazie przypisywanym Rembrandtowi (1909 r.), obraz ten – prawdopodobnie autorstwa Jana Lievensa (1607–1674) – miał należeć do zbiorów hrabiów Dzieduszyckich we Lwowie (5) (J. Białostocki, M. Walicki, Malarstwo europejskie w zbiorach polskich 1300-1800, Kraków 1955). W kolekcji Upton House (Warwickshire, England) znajduje się obraz namalowany ok. roku 1631-1632 i przypisywany Janowi Lievensowi, przedstawiający mędrca lub maga, stojącego przy stole (6).
Pełny tytuł katalogu zbiorów hr. Wincentego Potockiego (Warszawa 1780), opracowanego przez Henriego Amieta, brzmi: Musaeum Potocianum, ou Catalogue des dessins, tableaux, miniatures, estampes, marbres, porcelaines, instrument de phisique et de mathe’matique, et autres curiosite’s. Contenues Dans le Cabinet de S. E. Mr. le Comte VINCENT POTOCKI, Duc de Zbaraz, Seigneur de Brody, Leszniow, Stanisławczyk, Radziwiłow, Otenia, Oboduwka, Niemirow, et autres Lieux. Grand Chambellan de Pologne, Lieutenant Géneral des Armées et premier Colonel des Gardes du Corps a cheval de S. M. Staroste Gouverneur de Lublin, Krempiec, Chrzczonow, Zemborzyce, Piotrkow, etc. Chévalier des ordres de l’Aigle Blanc, et de St. Stanislas. Mis en ordre par HENRI AMIET, son Sécretaire & Bibliothécaire en sa Bibliothéque à Varsovie. A Varsovie. Chez P. Dufour Imprimeur du Roi & de la République. M. DCC. LXXX. Katalog zawiera opisy dzieł artystów włoskich, flamandzkich, holenderskich, niemieckich i francuskich, składających się na tytułowe „Musaeum Potocianum”. Obecnie egzemplarz tego unikalnego wydawnictwa znajduje się w zbiorach bibliotecznych zagranicą. Nie tylko w Warszawie miał hr. Wincenty Potocki swoją galerię obrazów. W literaturze zachowały się liczne wzmianki na temat znakomitych dzieł sztuki ulokowanych w dobrach klucza niemirowskiego, na przykład w 1823 roku Wawrzyniec Marczyński pisał, że pałac w Kowalówce zawierał „rzadkie malowidła” (7).
Rozgłosu podkomorzemu wielkiemu koronnemu nadało – poza zbieractwem i podnoszeniem kultury na podolskich ziemiach – również potrójne małżeństwo. Związek małżeński hr. Wincentego Potockiego z Urszulą z hr. Zamoyskich (1750–1808), wojewodzianką podolską, siostrzenicą króla Stanisława Augusta Poniatowskiego, zawarty w 1776 roku, zakończył się rozwodem. W 1787 roku hr. Wincenty Potocki poślubił hr. Annę Mycielską (1764–1829), wojewodziankę inowrocławską. Opis przepysznego powitania nowożeńców w Niemirowie znajdujemy w tygodniku „Przyjaciel Ludu” z 2 kwietnia 1842 roku (R. 8, Nr 40). Dowiadujemy się z niego między innymi, że „po zakończonym fajerwerku wjechało Jaśnie Wielmożne Podkomorstwo w miasto całe illuminowane”, a później „na dziedziniec pałacu, także całego illuminowanego” (8). Hr. Wincenty Potocki, „król uwodzicieli warszawskich wieku oświecenia” (jak nazwał go Jerzy Mycielski) (9), i tym razem nie wytrwał w przysiędze małżeńskiej i rozwiódł się ze swoją drugą małżonką dla Apolonii Heleny z ks. Massalskich (1763–1815), podskarbiny litewskiej, primo voto księżnej de Ligne. Można przypuszczać, że dzięki małżeństwu z księżniczką Heleną Massalską, bratanicą biskupa wileńskiego, hrabia Wincenty Potocki wszedł w posiadanie „doborowej” galerii obrazów, zgromadzonej w pałacu książąt Massalskich w Werkach pod Wilnem (10).
Kolekcja dzieł sztuki i księgozbiór hr. Wincentego Potockiego uległy rozproszeniu jeszcze za życia swego twórcy. W latach 1820-1821 miała miejsce licytacja jego dóbr we Francji: zamku Montretout koło St. Cloud (w Archiwum Narodowym w Krakowie jest przechowywana kopia aktu notarialnego dotyczącego zakupu zamku w Montretout dokonanego przez hr. Wincentego Potockiego z dnia 20 sierpnia 1817 roku) i pałacu w Paryżu wraz z ruchomościami przy rue de Caumartin nr 22.
Podkomorzy wielki koronny, zmuszony do spłacenia długów, będących przykrą konsekwencją wystawnego trybu życia, już w 1802 roku sprzedał dobra niemirowskie na Podolu, wraz ze zbiorami dzieł sztuki, kolekcją numizmatów oraz biblioteką hr. Stanisławowi Szczęsnemu (1752-1805) i Zofii Potockim (ok. 1760-1822). Kazimierz Reychman, badacz zajmujący się w latach 30. XX wieku dziejami Biblioteki Zahinieckiej Starzyńskich, twierdzi, że po śmierci hr. Szczęsnego Jerzego Potockiego (w 1810 r.) dobra niemirowskie wraz z bogatymi zbiorami znowu zostały sprzedane w drodze licytacji przez wierzycieli zmarłego (11). Niemirów wraz z częścią zbiorów nabywa hr. Bolesław Potocki (1805-1893), brat Szczęsnego Jerzego; reszta – cytując Reychmana – „rozlatuje się po świecie”. Hr. Bolesław Potocki oddał Kowalówkę w posag swojej jedynej córce, Marii z hr. Potockich Strogonow, która urządziła tutaj swoją letnią rezydencję. Wyposażały ją „arcydzieła sztuki, pozostałe jeszcze po podkomorzym” – czytamy w Słowniku geograficznym Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich (1883).
Według Reychmana po śmierci hr. Bolesława Potockiego Krzysztof Urbanowski, właściciel dóbr Rachny Lasowe na Podolu (powiat jampolski), zbieracz książek i numizmatów, kupił część biblioteki z Niemirowa, a zbiory numizmatyczne, pozostałe po hr. Wincentym Potockim, umieścił w swoim majątku i wzbogacił nowymi nabytkami. Po śmierci Krzysztofa Urbanowskiego (około roku 1830) spuścizną po nim podzielili się: młodszy brat, Antoni, i wnuk nieznanej z imienia siostry (12) Krzysztofa, Edward Starzyński z Zahiniec (powiat latyczowski). Edward Starzyński miał ofiarować Antoniemu Urbanowskiemu wybór stu obrazów, zbiór numizmatów wraz z szafami (nabytymi, jak powiadano, przez hr. Wincentego Potockiego po królu Stanisławie Leszczyńskim) i najlepsze dzieła z biblioteki, pozostałej po Krzysztofie Urbanowskim. Antoni Urbanowski, również bibliofil, przewiózł należące do niego cenne zbiory do swojego majątku w Horodźcu na Wołyniu (powiat łucki). W 1842 roku, po śmierci Antoniego Urbanowskiego, Horodziec (wraz z biblioteką, zbiorami numizmatycznymi i galerią obrazów) dostał się Edwardowi Starzyńskiemu, żonatemu z Izabellą Mostowską, primo voto Aleksandrową Potocką. Edward Starzyński przewiózł kolekcję numizmatów i część galerii obrazów do Drezna, gdzie stale przebywał. Biblioteka miała pozostać w Horodźcu do 1862 roku. Wtedy to syn Edwarda, rzeźbiarz Bolesław Starzyński, umieścił ją w rodzinnym majątku Zahińce oraz połączył z resztkami księgozbioru z Rachen Lasowych i własnymi zbiorami. Po śmierci Bolesława Starzyńskiego spadkobiercy sprzedali w roku 1913 Zahińce wraz ze wszystkimi zbiorami Marii hr. Branickiej z Białej Cerkwi, która nabyła je dla swego wnuka, ks. Karola Radziwiłła.
Niestety, podczas rewolucji bolszewickiej pałac w Zahińcach został zniszczony, a jego wyposażenie w dużej części rozgrabione. Bibliotekę Zahiniecką wywieziono do Kijowa, gdzie uległa dalszemu rozproszeniu. Jeśli wierzyć Tadeuszowi Jerzemu Steckiemu, to wspomniane wcześniej efektowne szafy na numizmatykę horodecką, nabyte przez Urbanowskiego na licytacji po Potockich, które podziwiano dawniej w Warszawie, powędrowały z panią Starzyńską do Drezna (Horodec: urywek z niedrukowanych „Pamiątek Wołynia”, „Kłosy”, T. 25, Nr 636, 1877) (13).
Po śmierci Wincentego Potockiego w 1825 roku, w Kowalówce miała miejsce wyprzedaż publiczna, podczas której sprzedany został obraz Henriego Gascara, przedstawiający rodzinę Jana III Sobieskiego ukazaną z obrazem króla owalnym (1691), należący pierwotnie do rodziny Sobieskich i przechowywany w zamku w Żółkwi lub w Złoczowie. XIX–wieczny kolekcjoner i historyk, Edward Rastawiecki, w artykule pt. Spominki historyczno–artystyczne, opublikowanym w 1854 r. w tomie IV „Biblioteki Warszawskiej”, przekazuje nam informację, że po wygaśnięciu królewskiego rodu Sobieskich obraz dostał się podkomorzemu wielkiemu koronnemu. Na licytacji zbiorów Potockich w Kowalówce dzieło nabył marszałek Wincenty Korwin Sarnecki z Warszawy i zlecił jego odnowienie portreciście Janowi Ksaweremu Kaniewskiemu (1805–1867). W 1693 roku na podstawie portretu Gascara powstała rycina Benedykta Fariat (Benoîta Farjata; odsyłam do artykułu Pani Hanny Widackiej pt. Portret rodziny króla Jana III Sobieskiego w „Silva Rerum”).
Mniej więcej w tym samym czasie, kiedy doszło do działu spadkowego po Krzysztofie Urbanowskim, to znaczy w 1830 roku, syn hr. Wincentego Potockiego z drugiego małżeństwa, hr. Franciszek Potocki, sprzedaje posiadłość w Brodach Janowi Kazimierzowi Młodeckiemu (14), żonatemu z Dorotą z hr. Potockich, córką hr. Jana Alojzego Potockiego i Marii Antoniny z ks. Czartoryskich. W 1923 roku rewindykowano z Rosji Portret J. W. hr. Wincentowej Potockiej z domu księżniczki de Ligne, rozpoznany przez Józefa Młodeckiego jako należący do hr. Jadwigi Rzyszczewskiej i pochodzący z Zamku w Brodach (15). Portret Heleny Massalskiej, primo voto de Ligne, secundo voto Potockiej, pędzla Élisabeth–Louise Vigée–Lebrun (1808) według wiadomości Romana Aftanazego przeszedł drogą spadku na własność wnuczki hr. Wincentego Potockiego, Doroty Młodeckiej, po której z kolei odziedziczyła go jej córka, Maria Antonina Adamowa Gorajska. Córka Marii i Adama Gorajskich, Jadwiga Adamowa Rzyszczewska, przekazała portret swojemu kuzynowi, Józefowi Młodeckiemu. W 1925 roku obraz został zakupiony do zbiorów Muzeum Narodowego w Warszawie (nr inw. M.Ob.1274 MNW).
W zbiorach Muzeum Narodowego w Warszawie znajduje się również olejny Portret Wincentego Potockiego pędzla XIX–wiecznego nieznanego malarza polskiego, pochodzący z kolekcji hr. Potockich z Krzeszowic (nr inw. 130194 MNW) (16).
Przypisy:
1) E. D. Clarke, Travels in various countries of Europe, Asia and Africa. Part the first: Russia, Tartary and Turkey, London 1810, online: https://books.google.pl/books?id=guc6AQAAIAAJ&printsec=frontcover&hl=pl&source=gbs_ge_summary_r&cad=0#v=onepage&q&f=false [dostęp: 26.09.2016], p. 140.
2) Biblioteka Narodowa w Warszawie, sygn. mkf. 91083, T. Przypkowski, Pierwszy szkic do opracowania księgoznaków Potockich, Jędrzejów 1943, s. 36, mpis.
3) J. Bernoulli, Podróż po Polsce, 1778, tłum. W. Zawadzki, [w:] Polska Stanisławowska w oczach cudzoziemców, t. I, oprac. W. Zawadzki, Seria: Biblioteka pamiętników polskich i obcych, pod red. W. Zawadzkiego, Warszawa 1963, s. 445-446.
4) Z. Batowski, Nieznany obraz przypisywany Rembrandtowi, „Lamus”, 1909-1910, z. 5 (I), t. II, online: http://jbc.bj.uj.edu.pl/dlibra/docmetadata?id=146867&from=publication [dostęp: 26.09.2016], s. 45-46.
5) J. Białostocki, M. Walicki, Malarstwo europejskie w zbiorach polskich 1300-1800, Kraków 1955, s. 516.
6) http://www.nationaltrustcollections.org.uk/object/446728 [dostęp: 11.09.2016].
7) W. Marczyński, Statystyczne, topograficzne i historyczne opisanie gubernii podolskiey z rycinami i mappami, t. 3, Wilno 1823, online: http://ebuw.uw.edu.pl/dlibra/doccontent?id=176077 [dostęp: 26.09.2016], s. 157.
8) W. S., Potoccy, Podkomorstwo w. koronni, „Przyjaciel Ludu”, r. 8, nr 40, online: http://dlibra.umcs.lublin.pl/dlibra/plain-content?id=11296 [dostęp: 27.02.2016], s. 318-319.
9) J. Mycielski, S. Wasylewski, Portrety polskie Elżbiety Vigée-Lebrun 1755-1842. 24 rycin w heljograwjurze na osobnych tablicach, Lwów – Poznań 1927, s. 86-87.
10) E. Rastawiecki, Spominki historyczno-artystyczne, „Biblioteka Warszawska” 1854, t. 4, online: http://www.sbc.org.pl/dlibra/docmetadata?id=81364&from=publication [dostęp: 25.09.2016], s. 149-151.
11) K. Reychman, Bibljoteka Zahiniecka Starzyńskich i jej losy, „Szpargały” 1934, R. I, z. 4-5, s. 53-54.
12) R. Aftanazy, Rachny Lasowe, [w:] idem, Dzieje rezydencji na dawnych kresach Rzeczypospolitej, t. 10: Województwo bracławskie, Wrocław 1996, s. 337.
13) T. J. Stecki, Horodec (Urywek z niedrukowanych „Pamiątek Wołynia” Tadeusza Jerzego Steckiego), „Kłosy” 1877, t. 25, nr 636, s. 149.
14) Narodowy Instytut Dziedzictwa – Oddział w Warszawie, Teka J. Glinki 495, J. Glinka, Inwentaryzacja Archiwum Franciszka Potockiego w AGAD /1957 r./ Notaty robocze, s. 12, rkps.
15) Archiwum Akt Nowych (AAN) w Warszawie, zesp. Ministerstwo Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego, sygn. 7087, Prywatne mienie zabytkowe rewindykowane z Rosji do Protokółu Nr. 433.3., k. 387, mpis i rkps.
16) http://cyfrowe.mnw.art.pl/dmuseion/docmetadata?id=17014 [dostęp: 27.09.2016]. Aktualny stan badań proweniencyjnych nad Portretem Wincentego Potockiego nie pozwala na stwierdzenie, czy obraz może pochodzić ze zbiorów samego portretowanego.
