Losy zbiorów wilanowskich po 1939 – scalanie rozproszonej dokumentacji
Agresja hitlerowska na Polskę we wrześniu 1939 roku otworzyła nowy rozdział w dziejach wilanowskiej kolekcji dzieł sztuki. Pospiesznie pakowane i zabezpieczane w pałacowych piwnicach zbiory od pierwszych dni kampanii narażone były na ostrzał artyleryjski, a po przejęciu Wilanowa przez Wehrmacht na rabunki żołnierzy. Zbiory szybko stały się obiektem zainteresowania różnych organów i dygnitarzy III Rzeszy: Heinricha Himmlera, Hermanna Göringa oraz Hansa Franka. Już w październiku 1939 roku Niemcy przejęli inwentarze muzealne oraz akt zastawu zbiorów wilanowskich w Państwowym Banku Rolnym. W następnym miesiącu wysłannicy Specjalnego Pełnomocnika ds. Zabezpieczania Dzieł Sztuki – dr. Kajetana Mühlmanna – rozpoczęli wybór dzieł sztuki do „zabezpieczenia”. Rozporządzenie o konfiskacie majątku byłego państwa polskiego na obszarze Generalnego Gubernatorstwa z 15 listopada 1939 r. oraz rozporządzenie o konfiskacie dzieł sztuki w Generalnym Gubernatorstwie z 16 grudnia 1939 r. zalegalizowały i umożliwiły nie tylko „zabezpieczenie”, ale też konfiskatę dóbr.
W pierwszych tygodniach 1940 r. Josef Mühlmann (przyrodni brat Specjalnego Pełnomocnika) oraz Karl Polhammer wybrali i przejęli 339 dzieł ze zbiorów wilanowskich. Przejęcie (w pokwitowaniu użyto sformułowania „Übernahme”, il. 1 i 2) nie oznaczało jednak natychmiastowego wywiezienia z pałacu wszystkich zabezpieczonych obiektów. W bogato ilustrowanym katalogu Sichergestellte Kunstwerke im Generalgouvernement prezentującym efekty pracy Urzędu Specjalnego Pełnomocnika i najcenniejsze dzieła sztuki z obszaru Generalnego Gubernatorstwa, które dowodziły wpływów kultury niemieckiej na Wschodzie, zostało opublikowanych kilkadziesiąt artefaktów z Wilanowa, zarówno obrazów, jak i dzieł rzemiosła artystycznego, m.in. prace Lucasa Cranacha starszego, Salomona van Ruysdaela, Willema Claesz. Hedy, Dircka van Santvoorta, warsztatu Pietera Paula Rubensa, słynny kabinet podarowany Janowi III przez papieża Innocentego XI, wyroby z porcelany miśnieńskiej i kamionki böttgerowskiej,
Beata Branicka podejmowała starania u władz Warszawy i Generalnego Gubernatorstwa o zgodę na ponowne otwarcie wilanowskiego muzeum, wypakowanie dzieł sztuki przechowywanych w pałacowych piwnicach oraz zwrot artefaktów przewiezionych latem 1940 r. do Muzeum Narodowego (oficjalna nazwa instytucji w czasie okupacji: Museum der Stadt Warschau). Nie udało się jej jednak doprowadzić do scalenia zbiorów i otwarcia muzeum dla publiczności.
Wiosną 1941 r. na polecenie dr. Alfreda Schellenberga (referenta ds. kultury a następnie kierownika Urzędu ds. Opieki na Sztuką Dawną, któremu podlegały warszawskie muzea, biblioteki i archiwa) Muzeum Narodowe objęło oficjalną opiekę nad zbiorami wilanowskimi. Od tego momentu ich losy można śledzić w comiesięcznych sprawozdaniach prof. Stanisława Lorentza z działalności muzeum. Dzięki zaangażowaniu dyrektora oraz pracowników muzeum, szczególnie Jana Morawińskiego, Marii Bernhard oraz konserwatorów w kolejnych latach wilanowskie dzieła sztuki były poddawane konserwacji w pałacu, jak w przypadku plafonu w Gabinecie Holenderskim oraz w pracowniach muzealnych (obrazy, tkaniny i antyczne wazy z wilanowskiej kolekcji starożytności), a także wyjmowane ze skrzyń, wietrzone, inwentaryzowane, przygotowywane do ekspozycji i ponownie fachowo pakowane w celu ich zabezpieczenia przed nalotami. W październiku i listopadzie 1943 r. przewieziono do muzeum 14 skrzyń z wilanowskimi dziełami (wywózka nie objęła mebli) oraz osobną paczkę z portretem Augusta III na porcelanie (il. 3). Razem ze zbiorami tzw. depozytu Josefa Mühlmanna zostały one przekazane firmie Schenker i w asyście niemieckiej policji przetransportowane do Krakowa. W związku z postępami Armii Czerwonej przewieziono je kilka miesięcy później do składnicy dzieł sztuki w Sichowie (Seichau) na Dolnym Śląsku, a następnie do pałacu w Morawie (Muhrau). Część najcenniejszych dzieł na polecenie Hansa Franka wywieziono do Neuhaus w Bawarii, dokąd przeniósł się gubernator pod koniec wojny; część pozostawionych w Morawie dzieł sztuki ewakuował najpierw do pałacu Schaffgotschów w Cieplicach, a później do Coburga, konserwator zabytków Dolnego Śląska Günther Grundmann.
Powstanie Warszawskie przyniosło zasadnicze zmiany w dziejach rezydencji oraz kolekcji: rabunki wnętrz i zbiorów, dewastację zabytkowego wyposażenia i zabezpieczonych artefaktów przez niemieckich i węgierskich żołnierzy oraz pośpieszną wywózkę ocalałych dzieł. 10 września, dzień przed przymusowym opuszczeniem Wilanowa przez Beatę Branicką oraz jej córki: Marię i Annę, Alfred Schellenberg wywiózł z pałacu część pozostawionych tam zbiorów. Trafiły one do składnic na Dolnym Śląsku, m.in. do Świdnicy i w okolice Strzegomia. Po wyjeździe właścicielki Honwedzi gen. László Szabó splądrowali pałac i także wywieźli z niego szereg cennych artefaktów. Szacuje się, że podczas bytności Węgrów w Wilanowie zaginęło ok. 150 obrazów, liczne starodruki i gobeliny. Trudne do oszacowania są straty wyrządzone podczas rozbijania skrzyń, rabunku zbiorów historycznego rynsztunku, porcelany i szkła oraz dewastacji pomieszczeń pałacowych. W październiku 1944 r. do Wilanowa powróciły oddziały niemieckie. Pod ich nadzorem załadowano i wywieziono kolejne obiekty. Ostatni akt grabieży miał miejsce w dniach 12–14 grudnia 1944 r., kiedy to według relacji świadków major Weizenstein z Muzeum Wojskowego w Monachium zabrał z pałacu m.in. „Portret konny Stanisława Kostki Potockiego” pędzla Jacques’a Louisa Davida, słynny namiot turecki oraz wyroby z brązu, zabytkowe meble i obrazy.
Już w styczniu 1945 r., w kwaterze gen. Kinzla w Zalesiu k. Warszawy, rozpoczęła się akcja odzyskiwania przedmiotów z wilanowskich zbiorów. W następnych miesiącach i latach odnajdywane przez wojska amerykańskie w bawarskich kryjówkach artefakty wracały w transportach organizowanych przez Karola Estreichera do Krakowa, a stamtąd do Warszawy. Udało się także odzyskać dzieła ukryte w austriackim Fischhorn, w Cieplicach i innych śląskich składnicach. W 1951 roku władze ZSRR przekazały Polsce zespół dzieł wilanowskich „odnalezionych i zabezpieczonych przez Armię Czerwoną”. Drugi, znacznie większy zbiór wilanowskich obrazów, wrócił w roku 1956 wraz z kolejnym przekazem ze Związku Radzieckiego dzieł sztuki z kolekcji polskich muzeów. Czterdzieści lat później, w ramach wymiany obrazów, wilanowskie muzeum odzyskało obraz Pompea Batoniego, Apollo i dwie muzy z pałacu w Pawłowsku w Rosji, a w ostatnich latach z Niemiec: obraz Szewc oraz odnalezione w zbiorach drezdeńskich osiemnastowieczne meble: kabinet i biurko. Do zbiorów wilanowskich wciąż nie powróciły jednak cenne obrazy malarzy holenderskich, francuskich i włoskich, wybory ceramiczne i meble, na czele ze słynnym kabinetem Jana III.
Inwentarze muzealne, spisy i szereg innych dokumentów dotyczących wilanowskich zbiorów podzieliły losy kolekcji dzieł sztuki. Były konfiskowane, przewożone i niszczone. Szereg ważnych dla zbiorów wydarzeń udało się odtworzyć tylko na podstawie relacji świadków, ustnych bądź spisywanych w formie notatek i dzienników. Wiele cennych informacji zawierają dokumenty zgromadzone m.in. w zasobach Archiwum Akt Nowych, archiwum Instytutu Pamięci Narodowej, archiwum Zamku Królewskiego na Wawelu i Muzeum Narodowego w Warszawie, archiwum Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego oraz zagranicznych archiwach i repozytoriach. Projekt Losy zbiorów wilanowskich po 1939 – scalanie rozproszonej dokumentacji ma na celu dotarcie do rozproszonej dokumentacji i scalenie jej z materiałami źródłowymi zgromadzonymi wcześniej (w postaci skanów, kserokopii) przez pracowników oddziału wilanowskiego Muzeum Narodowego w Warszawie a następnie Muzeum Pałacu w Wilanowie, od 2013 roku Muzeum Pałacu Króla Jana III w Wilanowie. W kolejnych etapach prac materiał ten będzie opracowywany i publikowany, aby ułatwić poszukiwania utraconych dzieł.
Dofinansowano ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego pochodzących z Funduszu Promocji Kultury, uzyskanych z dopłat ustanowionych w grach objętych monopolem państwa, zgodnie z art. 80 ust. 1 ustawy z dnia 19 listopada 2009 r. o grach hazardowych.
Źródła drukowane (wybór):
Branicka-Wolska Anna, Listy nie wysłane, Warszawa 1993.
Dokumenty rewindykacji polskich dóbr kultury zrabowanych przez Niemców w latach 1939-1944 z archiwum Karola Estreichera jr. Największego rewindykatora w historii Europy (1939-1975), Kraków 2015.
Dokumenty strat kultury polskiej pod okupacją niemiecką 1939–1944 z archiwum Karola Estreichera, Kraków 2003.
Glinicka Ilza, Pamiętnik warszawiaka – fragmenty z czasów okupacji, w: Ad Villam Novam, Materiały do dziejów rezydencji, t. I, Warszawa 2008, s. 105–200.
Morawiński Jan, Notatki kustosza, w: Walka o dobra kultury. Warszawa 1939-1944, red. Stanisław Lorentz, t. II, Warszawa 1970, s. 167–178.
Raport o ochronie zabytków wilanowskich w r. 1939 ówczesnego kustosza W. Osseckiego, w: Ad Villam Novam, Materiały do dziejów rezydencji, t. 1, Warszawa 2008, s. 93–100 (Wstęp do Dziennika Wilhelma Osseckiego, w: Ad Villam Novam, t. 1, Warszawa 2008, s. 85–92).
Sichergestellte Kunstwerke im Generalgouvernement, Breslau [1940].
Urbanowicz Bohdan T., Dziennik Fischhornu, w: Walka o dobra kultury, Warszawa 1939– 1945, red. Stanisław Lorentz, Warszawa 1970, s. 334–384.
Literatura (wybór):
Fijałkowski Wojciech, Wilanów, Warszawa 1973.
Jarocki Robert, Rozmowy z Lorentzem, Warszawa 1981.
Kamińska Lidia Małgorzata, Powojenne składnice przemieszczanych dóbr kultury w Polsce. Przyczynek do szerszego opracowania, „Muzealnictwo” 2016, 57, s. 74–80.
Kamińska Lidia Małgorzata, Wawelska i warszawska – największe powojenne składnice przemieszczanych dóbr kultury w Polsce. Przyczynek do szerszego opracowania, „Muzealnictwo” 2017, 58, s. 249–256.
Kieszkowski Witold, Składnica muzealna Paulinum i rewindykacja zabytków na Dolnym Śląsku, Pamiętnik Związku Historyków Sztuki i Kultury, Warszawa 1948.
Kowalski Wojciech, Działalność restytucyjna Karola Estreichera po zakończeniu II wojny światowej, „Muzealnictwo” 1988, 31, s. 3–12.
Kudelski, Robert J., Rewindykacja dóbr kultury na Dolnym Śląsku w latach 1945-1949, „Kwartalnik Historyczny”, R. CXXIII, 2016, 1, s. 71–94.
Kudelski Robert J., Wilanowskie dzieła sztuki w niemieckim katalogu Sichergestellte Kunstwerke im Generalgouvernement, „Muzealnictwo” 2019, 60, s. 189–198.
Kuhnke Monika, „Apollo i dwie Muzy” – Szczęśliwy powrót z Pawłowska, „Cenne – Bezcenne – Utracone”, nr 6, grudzień 1997.
Lorentz Stanisław, W Muzeum i gdzie indziej, w: Walka o dobra kultury. Warszawa 1939–1944, red. Stanisław Lorentz, t. I, Warszawa 1970, s. 13–109.
Lorentz Stanisław, Wilanów, „Studia Wilanowskie”, 1999, t. XII, s. 7–18.
Lorentz Stanisław, Wystawa obrazów wywiezionych przez hitlerowców z Galerii Wilanowskiej, uratowanych przez Armię Radziecką i zwróconych Polsce, „Przegląd Artystyczny” 1951, nr 2, s. 20–22.
Majewski Piotr, Wojna i kultura. Instytucje kultury polskiej w okupacyjnych realiach Generalnego Gubernatorstwa 1939–1945, Warszawa 2005.
Marconi Bohdan, Wspomnienia z lat 1939–1945, „Rocznik Muzeum Narodowego w Warszawie” 1967, t. 11, s. 269–278.
Mężyński Andrzej, Kommando Paulsen. Październik–grudzień 1939, Warszawa 1994.
Nicholas Lynn H., Grabież Europy. Losy dzieł sztuki w Trzeciej Rzeszy i podczas II wojny światowej, Kraków 1997.
Popiołek – Roßkamp Małgorzata, Alfred Schellenberg. Ein Kunsthistoriker im besetzten Warschau 1940-1944, „Historie. Jahrbuch des Zentrums für Historische Forschung Berlin der Polnischen Akademie der Wissenschaften“, 10/2016, s. 164–182.
Straty wojenne. Malarstwo polskie. Obrazy olejne, pastele, akwarele utracone w latach 1939 –1945 w granicach Polski po 1945, oprac. A. Tyczyńska, K. Znojewska, Warszawa 1998.
Straty wojenne. Malarstwo obce. Obrazy olejne, pastele, akwarele utracone w latach 1939–1945 w granicach Polski po 1945 bez ziem zachodnich i północnych, oprac. M. Romanowska-Zadrożna, T. Zadrożny, t. 1, Poznań 2000.
Straty wojenne zbiorów polskich w dziedzinie rzemiosła artystycznego, red. Władysław Tomkiewicz, Krystyna Sroczyńska, Stanisław Edward Nahlik, t. I–II, Warszawa 1953 (Prace i Materiały Biura Rewindykacji i Odszkodowań nr 12).
Polecane
Straty wojenne w zbiorach malarstwa w Wilanowie
Studia Wilanowskie, 1984 r. T. X Wnętrza pałacu wilanowskiego, których dzieje, kolejne przeobrażenia wystoju i wyposażenia artystycznego doczekały się kilka lat temu wyczerpującego opracowania w postaci monografii pióra Wojciecha Fijałkowskiego, kryją jeszcze niejdną tajemnicę...
Akcja Wilanów/ Wilanów we wspomnieniach tom V 2011
Prezentujemy Państwu kolejny odcinek relacji świadków i uczestników wydarzeń, rozgrywająych się w Wilanowie przed wybuchem i w czasie II wojny …
Wilanów
Studia Wilanowskie, 1999 r. T. XII Dziwne to, że w książce o Bibliotece Wilanowskiej Jadwigi Rudnickiej, wydanej w r. 1967 przez …
