Model pomnika przedstawiającego księcia Mieczysława I (Mieszka I) i Bolesława Chrobrego, protoplastów państwa polskiego, jest popularyzatorską formą promocji historii Polski w dobie zaborów pozbawiających obywateli tożsamości narodowej.

il. 1 Pomnik Mieczysława i Bolesława Chrobrego wg Raucha, za: Sprawozdanie z fabryki kaplicy grobowej Mieczysława i Bolesława Chrobrego w Poznaniu przez Ed. Hr. Raczyńskiego. Poznań 1841, lit. Delius w Berlinie. Dostęp: domena publiczna

Monument będący wzorcem dla dzieła zamówiony został do kaplicy grobowej pierwszych Piastów w katedrze poznańskiej. Realizację powierzono utytułowanemu niemieckiemu rzeźbiarzowi Christianowi Danielowi Rauchowi (1777–1857).
Kaplica Królów Polskich, zwana również Złotą Kaplicą ze względu na bogate zdobiące ją dekoracje w stylu bizantyjskim, powstała w latach 1835–1839. Pomysłodawcą upamiętnienia miejsca pochówku pierwszych Piastów był w 1815 r. przyszły metropolita poznański Teofil Wolicki (1768–1829). Wcześniejsze mauzoleum uległo zniszczeniu, po zawaleniu się w 1790 r. południowej wieży katedry na czternastowieczny nagrobek Bolesława Chrobrego.

Po śmierci abpa Wolickiego kontynuatorem pomysłu oraz głównym darczyńcą stał się wielkopolski polityk – hrabia Edward Raczyński (1786–1845). Z myślą o pokrzepieniu serc w czasach utraty niepodległości, wspomógł społeczną zbiórkę na rzecz ufundowania do kaplicy pomnika z figurami antenatów państwa polskiego.

Postacie miały przypominać czyny i rolę, jaką odegrali ci dwaj mężowie w procesie kształtowania się zrębów państwowości polskiej. W korespondencji z profesorem Rauchem hrabia Raczyński szczegółowo omawiał detale dzieła, starając się nadać mu jak najwięcej akcentów narodowych. Patriotyczną wymowę przedstawienia podkreślał m.in. fakt, iż w rysach Bolesława Chrobrego ukryto podobiznę księcia Józefa Poniatowskiego, sławionego za wielkie czyny na rzecz odzyskania niepodległości. W korespondencji starannie omówiono krój szat, nadając im charakter „narodowych”.

il.2 Wnętrze biblioteki na piętrze skrzydła północnego. Na środku kominka widoczny pomnik Mieczysława i Bolesława Chrobrego ustawiony na postumencie. Fot. H. Poddębski, 1915. wł. IS PAN

Ów pomnik stał się wzorem dla redukcji zachowanej w kolekcji wilanowskiej. Miniaturę monumentu zamówili w 1844 r. August i Aleksandra Potoccy podczas wizyty u berlińskiego profesora i artysty. Model wykonał zapewne Johann Bernhard Afinger na podstawie szkiców Christiana Daniela Raucha. Egzemplarz wilanowski wykonany został w odlewni Christopha Fischera pod nadzorem Raucha. Zachowana korespondencja podaje, że ostateczną cenę ustalono na 250 talarów, płatnych przez bankiera Magnusa na początku 1844 r. Zamówienie zostało dostarczone do pałacu w lutym 1845 r. Archiwalne zdjęcia wykonane po połowie XIX w. pokazują rzeźbę eksponowaną w pałacu wilanowskim, w bibliotece mieszczącej się na piętrze południowego skrzydła. Grupa ustawiona na kamiennym postumencie, również zachowanym do dziś, stała na kominku opatrzonym herbem Potockich.

Prawdopodobnie na indywidualne życzenie zleceniodawców autorzy wprowadzali zmiany różniące miniaturową kopię od oryginału zdobiącego wnętrze kaplicy w katedrze poznańskiej, podobnie zresztą jak i w przypadku drugiej redukcji, będącej własnością Edwarda Raczyńskiego, zachowanej do dzisiaj w zbiorach Muzeum Narodowego w Poznaniu. Posążki różnią się od pomnika w kaplicy układem ciał, gestów i strojem.

il.3 Mieczysław i Bolesław Chrobry, rzeźba ze zbiorów Muzeum Pałacu Króla Jana III w Wilanowie. Fot. W. Holnicki

Rzeźba przedstawia dwie stojące obok siebie postaci męskie. Mężczyźni ubrani są w kolcze zbroje, z narzuconymi płaszczami. Postać prawa (heraldycznie) – podpisana: Miecislaus, okryta płaszczem o długości do kolan (na pomniku poznańskim – do kostek), spiętym ozdobną zaponą, ma pod płaszczem krótką tunikę przepasaną wysadzanym kamieniami pasem. Tunika nałożona została na kaftan kolczy. Książę trzymał w lewej ręce drzewce zakończone krzyżem, na które spoglądał i wskazywał ręką prawą (obecnie krzyż zaginął). Postać w Poznaniu patrzy na wprost. Hełm Mieczysława, inkrustowany srebrnymi paskami, zwieńczony krzyżykiem z trójlistnym zakończeniem ramion, jest wysadzany na otoku kolorowymi kamieniami. Postać lewa (heraldycznie) – Bolesław w kontrapoście, prawą rękę wspiera na długim, dwuręcznym mieczu w pochwie. Mężczyzna jest ubrany w zbroję kolczą przepasaną szerokim pasem dekorowanym lwimi głowami. Na głowie ma misiurkę, a na niej otwartą koronę, również zdobioną kamieniami. Jego lewa ręka wsparta jest na biodrze, a przez ugięte przedramię przewieszony jest skraj płaszcza. Z tyłu, przy jego lewej nodze, położono hełm bojowy.