Projekt EOG

10 marca 2006 Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego ogłosiło, że nasz projekt pt.: „Renowacja królewskiego zespołu pałacowo – ogrodowego w Wilanowie: etap II” zajął pierwsze miejsce w rankingu projektów rekomendowanych do wsparcia w ramach Mechanizmu Finansowego Europejskiego Obszaru Gospodarczego oraz Norweskiego Mechanizmu Finansowego (priorytet 3: Ochrona kulturowego dziedzictwa europejskiego, w tym transport publiczny i odnowa miast).

Projekt wpisał się w program „Trakt Królewski w Warszawie” realizowany pod patronatem Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego i Prezydenta Miasta Stołecznego Warszawy, a także w ramy Strategii Rozwoju Narodowego Produktu Turystycznego m. st. Warszawy Trakt Królewski do roku 2013. Przy opracowaniu technicznej strony projektu korzystaliśmy z doświadczenia najlepszych polskich firm i instytucji zajmujących się tematyką konserwacji, architektury, archeologii i mikrobiologii, m.in. Uniwersytetu Warszawskiego i Akademii Sztuk Pięknych w Warszawie. W 2005 roku Ministerstwo udzieliło nam promesy i gwarancji zabezpieczenia naszego wniosku.

W ramach projektu zostały ukończone wszystkie cztery zaplanowane do realizacji działania techniczno-merytoryczne:

1. Odrestaurowanie barokowych elewacji od strony ogrodów i Marconiówki,
2. Wybudowanie pawilonu dla stałej ekspozycji i ochrony rzeźb attykowych,
3. Badania archeologiczne,
4. Rozpoznanie warunków mikrobiologicznych i stabilizacja parametrów klimatu wewnątrz  Muzeum.

1. Odrestaurowanie barokowych elewacji od strony ogrodu i Marconiówki

Przez  blisko 40 lat od ostatniego remontu, który miał miejsce w l. 60-siątych, unikalne barokowe elewacje Pałacu w Wilanowie, datowane na XVII w. i początek XVIII w. wraz z ich dekoracją architektoniczno - rzeźbiarską były zagrożone stopniową destrukcją i erozją w wyniku szkodliwego oddziaływania czynników atmosferycznych i cywilizacyjnych. W roku 2003 Dyrekcja Muzeum Pałac w Wilanowie we współpracy z  Międzyuczelnianym Instytutem Konserwacji i Restauracji Dzieł Sztuki warszawskiej i krakowskiej Akademii Sztuk Pięknych podjęła na szeroka skalę interwencyjne prace konserwatorskie. W wyniku badań architektury brył i elewacji pałacowych, powstał wieloletni plan, który zakładał przywrócenie bryle pałacu cech barokowej rezydencji z okresu po 1720 r., o pełnym spektrum barw.  W październiku 2006 r. uroczyście odsłonięto po konserwacji elewację frontową Pałacu w Wilanowie sfinansowaną ze środków z dotacji MKiDN.

W ramach projektu finansowanego ze środków MF EOG,   prace konserwatorsko - restauratorskie prowadzone od lipca 2007 r. do grudnia 2008 r. przez  Międzyuczelniany Instytut Konserwacji i Restauracji Dzieł Sztuki, objęły pozostałą część elewacji Pałacu w Wilanowie (elewacja południowa skrzydła południowego, elewacja północna skrzydła północnego, elewacja od strony ogrodu wschodniego) oraz elewacje Łazienki Lubomirskiej, tzw., Marconiówki. Odrestaurowane elewacje pałacowe przywróciły blask dawnej rezydencji króla Jana III Sobieskiego, odsłaniając jej nowe barwy i odrestaurowane rzeźby, płaskorzeźby i  malowidła ścienne wykonane w technice al-fresco. W ramach projektu  odrestaurowano łącznie  9993 m² powierzchni zabytkowych i utworzono 35 kopii zabytkowych rzeźb pochodzących z fasady pałacu, w tym szczególnie cenną kompozycję rzeźbiarską z attyki belwederu oraz budynek dawnej Łazienki Lubomirskiej.

2. Wybudowanie pawilonu dla stałej ekspozycji i ochrony rzeźb attykowych

Po wielomiesięcznych negocjacjach, w dniu 18 listopada 2008 r. została podpisana umowa z firmami „CONSENSUS” i „WIA INVEST” na budowę pawilonu dla stałej ekspozycji i ochrony rzeźb attykowych. Prace konstrukcyjno - budowlano - montażowe rozpoczęte w listopadzie 2008 r., ukończono w grudniu 2010 r. Projekt budowlany pawilonu został opracowany przez „Biuro Architektoniczne Nonkanon Rafał Szczepański”. Budynek pawilonu zlokalizowany jest wzdłuż całej południowej ściany budynku dawnej stajni królewskiej, należącej do zespołu zabudowań pałacowych, a od strony północnej graniczy z aleją parkową prowadzącą od bramy w pobliżu Muzeum Plakatu, do pięknego ogrodu różanego i dalej w głąb zabytkowego Parku Zuga. Konstrukcja, rozwiązania technologiczne, stylistyka w znacznym stopniu odróżnia ten obiekt od istniejących budynków historycznych, wchodzących w skład zespołu pałacowo-ogrodowego w Wilanowie.

Zastosowanie konstrukcji szklanej przy budowie pawilonu miało właśnie na celu podkreślenie tej stylistycznej odrębności z jednej strony, a z drugiej wzmocnienie jego funkcji ekspozycyjnej, jako obiektu przeznaczonego do bezpiecznego odizolowania od warunków atmosferycznych eksponatów rzeźby architektonicznej i prezentacji jej w formie stałej ekspozycji. Forma pawilonu stanowi daleką reminiscencję namiotu. Ten niewielki, o powierzchni 317 m², obiekt, zaprojektowany został w oparciu o założenia minimalistyczne. Spotykają się w nim amorficzna forma szklana oraz prosta płaska posadzka ekspozycyjna. Pawilon pozbawiony jest detalu zdobniczego; detalem jest jego wyposażenie, czyli oprawy oświetleniowe, instalacja wentylacyjna oraz sama konstrukcja. Ważną przestrzenną właściwością wybudowanego pawilonu jest jego całkowite wpisanie w istniejącą szatę roślinną m.in. zabytkowego Parku Zuga. Lokalizacja pawilonu oraz elastyczny system posadowienia fundamentów w niewielkiej odległości od pni drzew i ich układu korzeniowego, niewątpliwie przyczyniła się do jego całkowitego wpisania w istniejącą szatę roślinną.
Dzięki wybudowaniu pawilonu zostaną zabezpieczone od zniszczenia i utraty liczne rzeźby i kompozycje rzeźbiarskie, w tym m.in. cztery bezcenne XVII-wieczne rzeźby attykowe, przedstawiające muzy znane z mitologii greckiej Klio (poezja epicka), Erato (historia), Euterpe (poezja miłosna) i Kaliope (poezja liryczna).  Rzeźby te wykonane z piaskowca gotlandzkiego, datowane na 1687 r., najprawdopodobniej zostały sprowadzone z Amsterdamu jeszcze za życia króla Jana III Sobieskiego. Przez ponad 300 latach ekspozycji w attyce belwederu pałacu wilanowskiego, uległy rozległej destrukcji powierzchniowej prawie w 50%.  Dotychczas rzeźby znajdowały się na wysokości trzeciego piętra i podziwiać je można było wyłącznie z poziomu pałacowego dziedzińca.

Dzięki przeniesieniu do specjalnej przestrzeni ekspozycyjnej, jakim jest nowo wybudowany pawilon, nie tylko zyskają ochronę przed szkodliwym oddziaływaniem czynników atmosferycznych i cywilizacyjnych, ale i staną się kolejną ważną atrakcją turystyczną w zbiorach kolekcji wilanowskiej. Na dawnym miejscu, na attyce belwederu Pałacu w Wilanowie stoją obecnie ich kopie, wykonane również dzięki wsparciu finansowemu Mechanizmu Finansowego Europejskiego Obszaru Gospodarczego.

3. Badania archeologiczne

Realizacja programu badań archeologicznych na terenie rezydencji wilanowskiej, finansowanego ze środków MF EOG trwała blisko 3 lata. W 2007 r.  badania w ramach projektu były prowadzone przez Krajowy Ośrodek Badań i Dokumentacji Zabytków, który rozpoczął współpracę z Muzeum w ramach umowy partnerskiej zawartej już w lipcu 2003 r. Od marca 2008 r. prace były kontynuowane przez firmę „Zespół Archeologiczno-Konserwatorski - Andrzej Gołembnik”. O wynikach prac i badań archeologicznych w kolejnych latach na bieżąco informowaliśmy w kolejnych artykułach poświęconych wdrażaniu założeń projektowych przedsięwzięcia finansowanego ze środków EOG. Warto przypomnieć, że w sezonie 2007 (od kwietnia do listopada), prace wykopaliskowe koncentrowały się wokół problematyki ogrodowej, obejmując swoim zasięgiem okolice ogrodu wschodniego na tarasie dolnego, muru oporowego, czy ogrodu różanego. W sezonie 2008,   prace archeologiczne objęły tereny zabudowań rezydencji wilanowskiej między innymi rejon fosy i budynku Kordegardy. Z kolei w sezonie 2009 prace podzielone zostały na trzy zadania, z których pierwszym było zakończenie prac terenowych. Skupiły się one na w dwóch dotychczas nierozpoznanych rejonach wilanowskiej rezydencji, a więc terenu na wschód od Oranżerii i obszaru królewskiego folwarku. W pierwszym przypadku udało się archeologom ustalić zasięg i konstrukcję pierwotnej budowli, znacznie większej od tej, której kształt zawdzięczamy Stanisławowi Kostce Potockiemu. Jej wymiary i usytuowanie względem linii muru oporowego ilustrują całkowicie odmienną kompozycję tej części wilanowskich ogrodów. Równie interesujących materiałów dostarczyły nam badania prowadzone w rejonie królewskiego folwarku. Badania te poprzedzono poszukiwaniami geofizycznymi, dzięki którym zredukowana została powierzchnia planowanych wykopów archeologicznych. W trakcie badań odkryto ceglane piwnice Domu Podstarościego i Domu Ogrodnika, funkcjonujące w przestrzeni folwarcznej od schyłku XVII w, aż do drugiej ćwierci XVIII wieku. Natrafiono także na ślady gołębnika, którego konstrukcję rozebrano w tym samy czasie. W bezpośrednim sąsiedztwie wspomnianych zabudowań odkryto obecność grządek ogrodowych z przełomu XVII i XVIII wieku. Wyniki tych badań stały się podstawą dla rekonstrukcji rozplanowania przestrzennego zabudowy dawnego folwarku. Należy podkreślić, że jest ono zbieżne z przedstawieniami ikonograficznymi. Ponadto, dokonano porównania wyników prac archeologicznych z treścią dokumentów historycznych. Wynikiem tej pracy jest seria rekonstrukcji wirtualnych, przedstawiających w fotorealistycznej formie wygląd dwóch faz ogrodowych wraz z Pałacem i terenem folwarcznym. Są to modele oparte na precyzyjnych planach wpisanych w system CAD i obrazują wynik połączenia różnych kategorii źródeł historycznych, stanowiąc ilustracyjne kompendium wiedzy o wyglądzie otwartej przestrzeni wokół rezydencji wilanowskiej.

Powierzchnia rozpoznania archeologicznego zrealizowana w wyniku projektu EOG wyniosła  1896 m2,  co łącznie z powierzchnią przebadaną przed rozpoczęciem realizacji projektu daje łączny obszar 3821 m². Wszystkie odkrycia archeologiczne, będące wynikiem przeprowadzonych prac wykopaliskowych w ramach projektu EOG, udokumentowane zostały przy zastosowaniu najnowszych osiągnięć metodyki badawczej i unikatowej techniki dokumentacyjnej. Wykonana w czasie prac archeologicznych dokumentacja fotogrametryczna zapisana została w archiwum zorganizowanym w systemie CAD, stanowiąc rzetelną podstawę prac zmierzających do zastosowania technik GIS (System Informacji Geograficznej).  Ekipa badawcza podczas prac wykopaliskowych współpracowała ze specjalistami z innych dyscyplin: historykami, historykami sztuki, antropologami, historykami architektury, paleobotanikami, geofizykami.
Dotychczasowe rezultaty prac archeologicznych zarejestrowanych przy zastosowaniu najnowocześniejszych technologii cyfrowych, ukazały nie tylko odległą przeszłość terenu, na którym powstała rezydencja wilanowska, ale i nieznane do tej pory fakty związane z jej ewolucją. Wyniki prac prezentowane były na licznych konferencjach i sympozjach w kraju i zagranicą m.in. na sympozjum Stowarzyszenia Europejskich Rezydencji Królewskich w Reggia di Venaria Reale pod Turynem oraz na międzynarodowej konferencji: „Rewaloryzacja Wilanowa. Nowe kierunki badawcze i dokumentacyjne stosowane przy renowacji historycznych rezydencji i ogrodów” w pałacu wilanowskim, zdobywając uznanie ekspertów w kraju i zagranicą.
 
4. Rozpoznanie warunków mikrobiologicznych i stabilizacja parametrów klimatu wewnątrz Muzeum

Program pt: „Rozpoznanie warunków mikrobiologicznych i stabilizacja parametrów klimatu wewnątrzmuzealnego w czasie trwania i po przeprowadzeniu prac remontowo – rewitalizacyjnych”   realizowany był od kwietnia 2007 r. do marca 2008 r. przez  zespół badawczy Pracowni Analiz Skażeń Środowiska Wydziału Biologii, Uniwersytetu Warszawskiego, posiadającej wykwalifikowaną kadrę i bazę techniczno-laboratoryjną. Koordynatorem badań ze strony Muzeum Pałac w Wilanowie była Agnieszka Leśkiewicz-Laudy, mikrobiolog z Działu Konserwacji. Celem programu było przeprowadzenie bakteriologicznego i mikologicznego monitoringu powietrza na terenie Muzeum Pałacu w Wilanowie oraz wybranych obiektów zabytkowych znajdujących się w kolekcji wilanowskiej. Badaniami objęto 79 pomieszczeń  Pałacu w Wilanowie: w tym 42 pomieszczenia znajdujące się na parterze Pałacu i 37 pomieszczeń znajdujących się na jego pierwszym piętrze.
Badania mikrobiologiczne powietrza przeprowadzono przy pomocy aparatu MAS 100 (MERCK). Próby pobierano na podłoża zalecane dla prowadzenia badań powietrza przez Polski Komitet Normalizacyjny. Dodatkowo zastosowano także podłoża selektywne, wykazujące obecność specyficznych szczepów bakteryjnych i grzybowych o cechach szczególnie niebezpiecznych dla zbiorów zabytkowych.  Zgodnie z harmonogramem badań, łącznie pobrano 1972 próby powietrza, z czego 984 stanowiły próby pobrane z wybranych zbiorów zabytkowych, a  988 prób stanowiły badania powietrza oraz kontrole.
Po raz pierwszy przeprowadzone na taką skalę  rozpoznanie warunków mikrobiologicznych i stabilizacja parametrów klimatu w Muzeum-Pałacu w Wilanowie, przyniosło bardzo ciekawe wyniki. Badania wykazały min. najwyższą liczebność zarodników grzybów pleśniowych, na początku okresu zimowego - w grudniu w Gabineciku „al fresco” malowanym i w Galerii Portretu Polskiego, a najniższą w lutym w Pokojach Chińskich i Myśliwskich, co bezpośrednio wiązało się z kubaturą pomieszczeń i wpływem ogrzewania na środowisko wewnętrzne w budynku Pałacu, a także monitorowaną liczbą zwiedzających. W okresie letnim najwyższą liczebność zarodników grzybów pleśniowych oznaczono w czerwcu w apartamentach królewskich na parterze pałacu: w Antykamerze i Pokoju Sypialnym Królowej Marii Kazimiery Sobieskiej, co  uwarunkowane było wpływem powietrza zewnętrznego na klimat wewnątrz muzealny oraz wzmożonym w okresie letnim ruchem turystycznym.
Najciekawszy rezultatem przeprowadzanych badań była obserwacja liczebności bakterii proteolitycznych i celulolitycznych, odpowiedzialnych za proces degradacji zabytków. Bardzo istotnym zjawiskiem było stwierdzenie braku trwałej korelacji pomiędzy liczebnością tych mikroorganizmów i zmianami warunków środowiska. Badania dotyczące obecności i aktywności metabolicznej mikroorganizmów zdolnych do rozkładu obiektów  zabytkowych wykonanych  z celulozy ( np. dokumentów, grafik, akwarel),   bądź z białek zwierzęcych ( np. jedwabnych zasłon, obić tapicerskich,   pergaminów) były po raz pierwszy przeprowadzone na taką skalę  w Muzeum-Pałacu w Wilanowie.
Wyniki programu badawczego pt: „Rozpoznanie warunków mikrobiologicznych i stabilizacja parametrów klimatu wewnątrz muzealnego w czasie trwania i po przeprowadzeniu prac remontowo – rewitalizacyjnych” przeprowadzonego w Muzeum Pałac w Wilanowie, były prezentowane na międzynarodowej konferencji IAQ (Indoor Air Quality) podczas prezentacji pt. „Relation Between Indoor Air Quality in Wilanów - Museum Palace and Potential Biodeterioration of Genuine Suede”, która miała miejsce w Wiedniu, w kwietniu 2008 r., spotykając się z dużym zainteresowaniem ze strony środowiska konserwatorskiego.  Otrzymane wyniki badań przyczyniają się niewątpliwie zarówno do pogłębienia wiedzy o ochronie zabytków wilanowskich, jak i do usprawnienia działań konserwatorsko-restauratorskich w ramach  konserwacji prewencyjnej np. regulacji dostępności do zbiorów, zmianie liczebności grup zwiedzających Pałac oraz planowania tras dla zwiedzających.

Działania promocyjne w ramach projektu

Muzeum Pałac w Wilanowie ramach działań w zakresie informacji i promocji projektu, przygotowało  dwie tablice pamiątkowe, znajdujące się przy nowo wybudowanym pawilonie dla stałej ekspozycji i ochrony rzeźb attykowych. Do wydania przygotowano również publikację w wersji polskiej i angielskiej (nakład 1000 egz.), poświęconej wdrażaniu  projektu „Renowacja królewskiego zespołu pałacowo-ogrodowego w Wilanowie – etap II”.

Informacje o projekcie i jego źródłach finansowania znalazły się również w licznych artykułach prasowych,  a jego rezultaty prezentowano na  konferencjach i seminariach w Polsce i zagranicą, o czym na bieżąco informowaliśmy w kolejnych odsłonach projektu, prezentujących postępy prac.

Opis naszego projektu wraz z bogatym materiałem ilustracyjnym znalazł się w publikacji  wydanej przez Ministerstwo Spraw Zagranicznych Norwegi pt: „Culture and continuity. Revitalising European heritage – a Norwegian contribution”, poświęconej wybranym projektom sektora kultury z całej Europy finansowanym ze środków MF EOG i Norweskiego MF.

Wizyty i kontrole.

W 2009 r. miały miejsce wizyty gości zagranicznych na terenie Muzeum Pałac w Wilanowie, podczas których prezentowane były wyniki wdrażanie projektów finansowanych ze środków unijnych i europejskich, w tym projektu EOG. W dniu 24. 09.2009 odbyła się wizyta przedstawicieli Ministerstwa Rozwoju Regionalnego oraz delegacji holenderskiej. Z kolei w dniu 8. 10. 2009 gościli w Wilanowie przedstawiciele Ministerstwa Rozwoju Regionalnego wraz z Panią Abigaile Acton, wydawcą i redaktorką „TIPIK Communcation Agency SA” z siedzibą w Brukseli, przygotowującą na zlecenie Komisji Europejskiej publikacje o projektach realizowanych z funduszy unijnych. Na terenie rezydencji wilanowskiej w dniu 29. 10. 2009 miało miejsce spotkanie z przedstawicielami Obserwatorium Narodowych Strategicznych Ram Odniesienia Portugalii oraz Ministerstwa Rozwoju Regionalnego.