Portret Hendricka van der Bergha, Muzeum Pałacu Króla Jana III w Wilanowie, fot. Z. Reszka

Kompozycja tego wysokiej klasy dzieła malarskiego oparta została na trzech planach przestrzennych: pierwszy zajmuje – mistrzowsko wnikliwe zarówno pod względem psychologicznym, jak i artystycznym – studium postaci, drugi i trzeci wypełnia rozległy górzysty pejzaż. Sportretowany pod ogromnym nawisem skalnym dojrzały mężczyzna uchwycony został w ruchu. Zadzierżyste gesty, rozwiany włos, a nawet kołnierz jedynie połowicznie wystający spod zbroi wskazują na osobę rzutką i raczej nieskrępowaną konwenansem, prowokującą burzliwe koleje swego życia niejako na własne życzenie. Metaforą jego losów może być wiszący nad jego głową głaz ewokujący stałe poczucie zagrożenia, zachwiania równowagi. Obraz nosi znamiona prac van Dycka powstałych po jego powrocie z Włoch, gdy artysta opanowawszy do perfekcji arkana tego gatunku malarstwa, stał się wiodącym portrecistą flamandzkim i tworzył kanoniczne portrety m.in. bohaterów ówczesnych wydarzeń wojennych. Sposób upozowania i relacji sylwetki portretowanego do krajobrazu antycypuje z kolei styl, który dzieła artysty przybiorą wkrótce po jego wyjeździe do Anglii.

Portret Hendricka van der Bergha, fragment, Muzeum Pałacu Króla Jana III w Wilanowie, fot. Z. Reszka

Śmiała technika i zdecydowany modelunek postaci nadają dziełu nowej bezpośredniości i żywości, swobodny dukt pędzla – sprzymierzeniec ekspresji – w połączeniu z głębokim i ciepłym tłem skalnym zdradza dobrze przyswojoną lekcję Tycjanowską. Światło kładące się szerokimi blikami na wypukłych płaszczyznach zbroi z niedościgłą precyzją rysuje każdą jej krawędź, rozjaśnia grzbiety fałd udrapowanej na lewym przedramieniu szarfy generalskiej, miękko modeluje szlachetne, zdecydowane rysy twarzy van der Bergha. Jego monumentalna postać przedstawiona została tak, jak gdyby nie miał on zamiaru pozować artyście, jakby ich spotkanie było przelotne, przypadkowe i trwało jedynie chwilę, potrzebną do uchwycenia „w locie” ważnego momentu z życia księcia. Artysta, choć wspaniale odmalowuje atrybuty rang wojskowych portretowanego, dalece bardziej koncentruje się na wydobyciu jego intelektualnej energii, uchwyceniu za pomocą środków malarskich zalet jego ducha: wewnętrznej mocy i trawiącej go żarliwej pasji. Brawurowy (i – przyznajmy – nieco ryzykowny) skrót perspektywiczny lewej ręki zatrzymanej we władczym geście jest głównym nośnikiem perswazji retorycznej – zdaje się wyrażać więcej nawet niż lekko zniecierpliwiona twarz nawykłego do bezwzględnego posłuchu wodza. Czy to chwila przed wydaniem decydującego rozkazu stanowiącego o losach twierdzy, której oblężenie oglądamy w tle portretu? A może – jak chcą niektórzy – hrabia odczytał właśnie list, który wciąż trzyma w dłoni i który niepomiernie go wzburzył (wówczas przedmiot dzierżony w zaciśniętej prawej pięści nie byłby regimentem, lecz zabezpieczonym zwojem papieru, co nie wydaje się zbyt prawdopodobne)?