Fot. Elżbieta Modzelewska

Ostatni etap prac konserwatorskich i restauratorskich w Bibliotece Króla został szczęśliwie zakończony. W styczniu 2023 r. wykonano prace prewencyjne (odkurzanie, mycie i woskowanie posadzek) oraz ponownie zaaranżowano wnętrze Biblioteki Króla (montaż obrazów i gabloty ściennej). Efekty pracy konserwatorów można podziwiać od 1 lutego 2023 r.

Oba etapy restauracji Biblioteki Króla objęły prace projektowe i techniczne w pałacu, prace dokumentacyjne, badawcze oraz konserwatorskie. Częściowo zawarły się w nich także prace restauratorskie i rekonstrukcyjne przy barokowej dekoracji sztukatorsko-rzeźbiarskiej oraz wybranych obrazach na płótnie, jednym tondzie oraz czternastu medalionach w złoconych obramieniach, zdobiących sufit i fryz Biblioteki Króla.

Na początku prac opróżniono pomieszczenie, zabezpieczono XVII-wieczną posadzkę i ściany Biblioteki Króla, a następnie zbudowano korytarz komunikacyjny i rusztowania. Po zakończeniu demontażu wszystkich eksponowanych w Bibliotece Króla tond, medalionów oraz ich złoconych ram, przetransportowano je do pracowni konserwatorskiej na terenie muzeum, gdzie przeprowadzono prace dokumentacyjne i badawcze.

Wszystkie zabytki z Biblioteki Króla przeanalizowano pod kątem stanu zachowania. Obrazy i płaskorzeźby poddano nieinwazyjnym badaniom (zdjęcia lic obrazów w świetle VIS, UV, IR oraz obrazowanie całej powierzchni obiektów w RTG, a w przypadku płaskorzeźb – dokumentacja fotograficzna z powiększeniem detali, analiza optyczna i akustyczna z mapowaniem stanu zachowania po oczyszczeniu powierzchni). W specjalistycznych laboratoriach przeprowadzono również badania stratygraficzne i materiałowe w zakresie analizy podłoży oraz składu zapraw i powłok malarskich oraz zabezpieczających (spoiw, pigmentów, werniksów itp.).

Specjaliści z muzeum oraz wykonawca prac przeprowadzili badania historyczne, analizy archiwaliów oraz materiałów porównawczych. Na bieżąco uzupełniali je o nowe wyniki i odkrycia. Na ich podstawie doprecyzowano programy prac konserwatorskich i restauratorskich, dobrano odpowiednie preparaty i metody, np. do oczyszczania powierzchni płaskorzeźb i obrazów. Opracowano też specjalną zaprawę o składzie zbliżonym do oryginalnej, którą uzupełniono rzeźbiarskie rekonstrukcje przestrzennych skrzydełek puttów oraz nową aranżację kolorystyczną dekoracji rzeźbiarskiej na suficie i fryzie w Bibliotece Króla. Oczyszczono dekorację rzeźbiarską z wtórnych warstw farby klejowej i preparatów konserwatorskich, które zostały nałożone podczas prac w latach 60. Odsłonięto relikty powłok barwnych i śladów po przebudowie wnętrza (które pierwotnie składało się z dwóch niewielkich pomieszczeń) oraz pozostałości dawnych konserwacji i rekonstrukcji w XIX i XX w., a także szczątki utraconych części, które nie były odtwarzane od połowy XIX w. Pozwoliło to lepiej poznać techniki wykonania dekoracji rzeźbiarskiej i zrozumieć historię przemian w obrębie tego pomieszczenia.

Doczyszczanie dekoracji na fryzie ściany zachodniej. Widoczne rozległe wtórne uzupełnienia w gipsie i reperacje tła w zaprawach mineralnych, fot. Andrzej Kazberuk | Kliknij, aby zobaczyć więcej zdjęć

Po badaniach technologicznych i archiwalnych odsłonięto ślady co najmniej dwóch przekształceń architektonicznych w obrębie biblioteki. Pierwsze z nich miało miejsce po śmierci króla, przed 1730 r., kiedy przebudowano bibliotekę i usunięto podział pomiędzy dwoma pomieszczeniami. Z badań planistycznych dowiedzieliśmy się również, że najprawdopodobniej wnętrze ogrzewano pierwotnie kominkiem, który w późniejszym czasie zastąpiono piecem. Z XIX-wiecznego wystroju biblioteki zachował się wysoki, pięknie dekorowany majolikowy piec, z ukrytą w kompozycji symboliką masońską, który został zdemontowany podczas renowacji pałacu w latach 60. XX w. Jego najbardziej reprezentatywną część środkową zmontowano i można ją podziwiać w Pawilonie Rzeźby.

Z badań archiwaliów dowiadujemy się również o demontażu metalowych elementów dekoracji wnętrza (blaszanych kokard i skrzydełek puttów) oraz o konserwacji obrazów – te działania miały miejsce w 1835 r. Wyniki przeprowadzonych poszukiwań archiwalnych potwierdzają, że zachowały się nieliczne źródła z XVII–XIX w. na temat wnętrza Biblioteki Króla i dekoracji sztukatorsko-malarskiej tej przestrzeni. Najwięcej materiału ikonograficznego i opisowego pochodzi z XX w. i wiąże się z pracami remontowymi i konserwatorskimi prowadzonych na przełomie lat 50. i 60., a także w latach kolejnych. Informacje na ten temat znajdują się w niepublikowanych materiałach inwentaryzacyjnych i dokumentacjach konserwatorskich, przechowywanych w Dziale Dokumentacji i Cyfryzacji oraz archiwum zakładowym muzeum.

Podczas badań materiałowych (mikrochemicznych i nieinwazyjnych) analizowano m.in. pierwotne tworzywa (składy zapraw, rodzaje płócien, pigmentów i spoiw w warstwach malarskich obrazów i powłokach malarskich na dekoracji rzeźbiarskiej), a także tworzywa późniejsze (np. w obecności światła UV identyfikowano obecność powłok z żywic naturalnych i werniksów). Zidentyfikowano również wtórne uzupełnienia i preparaty zastosowane podczas napraw i konserwacji obrazów i płaskorzeźb w XIX lub XX w. Z badań technologicznych dowiedzieliśmy się, że kompozycja płaskorzeźbiona nie została wykonana jako narzut, czyli płaskorzeźba opracowana ręcznie w zaprawie nakładanej warstwami. Okazało się, że powstała ona w technice łączącej montaż do podłoża (za pomocą zaprawy gruboziarnistej gotowych odlewów lub wycisków z zaprawy drobnoziarnistej o innym składzie) z elementami rzeźbionymi ręcznie w nakładanej zaprawie. Dodatkowo dowiedzieliśmy się, że spośród trzydziestu siedmiu figur puttów tylko dwa nie mają skrzydełek. Trzynaście z nich posiadało natomiast, jeszcze do 1835 r., skrzydełka przestrzenne, uformowane jak u ważek, wykonane prawdopodobnie z blachy miedzianej i pomalowane w kolorze sztukaterii. Skrzydełka te zachowały się na płaskorzeźbionych partiach. Skład zapraw i zastosowana technika potwierdzają, że dekoracja została wykonana przez XVII-wieczny włoski warsztat wędrowny.

Relikt oryginalnego mocowania przestrzennych skrzydełek na jednym z puttów z fryzu na ścianie zachodniej, fot. Andrzej Kazberuk| Kliknij, aby zobaczyć więcej zdjęć

Inne ciekawe informacje o odkryciach i aktualnym stanie wiedzy zostaną opublikowane w planowanej monografii dotyczącej wystroju Biblioteki Króla. Prace przy uzupełnianiu i rekonstrukcji brakujących partii dekoracji rzeźbiarskiej oraz przy konserwacji i restauracji piętnastu obrazów (czternastu medalionów i jednego tonda, które przedstawia personifikację teologii) z sufitu i fryzu Biblioteki Króla, były bardzo trudne i wymagały wielkiej ostrożności.  Usunięto zabrudzenia, stare powłoki zabezpieczające lica i odwrocia obrazów, wymieniono zniszczone warstwy dublażu na nowe, a także wykonano zabiegi impregnacji i konsolidacji strukturalnej. Obrazy wzmocniono, uzupełniono ubytki płócien, zapraw oraz warstw podkładowych i malarskich. Sześć medalionów nie miało krosien. W latach 60. XX wieku były one mocowane bezpośrednio do podłoża – zostały przybite gwoździami do desek podsufitki, co spowodowało zniszczenie fragmentu lica. Aby tego uniknąć, podczas obecnych prac konserwatorskich krosna wykonano z impregnowanej fabrycznie sklejki – powodem tej decyzji była również niewielka głębokość (ok. 1 cm) nisz z obramieniami medalionów. Na odwrociu jednego z medalionów, po usunięciu wtórnego dublażu z masy woskowo-żywicznej z powierzchni dublażu historycznego (wykonanego na klajster), odkryto napisy. Postanowiono pozostawić je jako świadectwo historii. Pozostałe osiem medalionów z fryzu, które posiadały historyczne krosna po zabiegach konserwatorskich, naciągnięto na wcześniej przygotowane blejtramy.