Fot. Marcin Wielgo | kliknij, aby zobaczyć więcej zdjęć

W 2014 roku Pracownia Konserwacji Zabytów Drewnianych i Pozłotnictwa w Muzeum Króla Jana III w Wilanowie podjęła się realizacji wyjątkowo trudnego, wieloetapowego procesu konserwacji oraz rekonstrukcji brakujących elementów dekoracyjnych cennej pamiątki narodowej. Obiektu bezpośrednio związanego z Janem III i z Wilanowem, od 291 lat przechowywanego w klasztorze oo. Kapucynów w Krakowie. Wykonawcami byli konserwatorzy Ireneusz Bazelak, Tomasz Majcherek i Michał Rogoziński.

To wyjątkowe dzieło należy do grupy najcenniejszych, najwyższej klasy mebli zwanych kabinetami, które były prestiżową ozdobą apartamentów dworów królewskich. Jest to wieloszufladowa szafa ustawiona na wysokiej podstawie, dekorowana cennymi okładzinami z hebanu, lapis lazuli i wielobarwnego marmuru. Ścianki fasady zdobią miniaturowe malowidła przedstawiające biblijne historie Józefa i Mojżesza. Temat i kompozycja tych scen nawiązuje do dzieł renesansowego mistrza Rafaela Santi w loggiach watykańskich. Centralne miejsce kabinetu zajmuje komora imitująca miniaturową komnatę z lustrzanymi ściankami, kolumnami i dekoracyjną posadzką.  W szczycie mebla umieszczono zegar nocny, w zwieńczeniu -  wykonane z brązu konne przedstawienie Marka Kurcjusza, legendarnego zbawcy Rzymu i popiersia rzymskich cesarzy. Szuflada w cokole mieściła niezachowany instrument muzyczny zwany wirginałem. Intrygującymi elementami, których funkcja pozostaje tajemnicą, są dwa duże, wysuwane z bocznych ścianek lustra oraz dwie tajne komory.

Kabinet jest jednym z czterech zachowanych do dzisiaj mebli pochodzących z rzymskiego warsztatu znakomitego ebenisty Giacomo Hermana (1615-1685). Dwa analogiczne kabinety znajdują się w duńskich rezydencjach królewskich w Rosenborgu i Fredensborgu, a jeden w prywatnej kolekcji w Rzymie. 
Król polski Jan III otrzymał ten cenny dar od papieża Innocentego XI po 1683 roku, w dowód uznania za spektakularne zwycięstwo nad hordami wojsk tureckich w bitwie pod Wiedniem. W Wilanowie mebel zajął poczesne miejsce w Antykamerze Króla, gdzie goście oczekujący na audiencję u monarchy mogli podziwiać jego dekoracje. Szczegóły jego wyglądu, w tym elementy dekoracyjne zaginione w późniejszym okresie, odnajdujemy w dokumentacji archiwalnej. 

LOSY I PRZEMIANY

Po śmierci króla Jana III jego syn, królewicz Jakub, przekazał kabinet Prowincji Polskiej oo. Kapucynów, z przeznaczeniem na cyborium do kaplicy Loretańskiej w ich klasztornym kościele w Krakowie. Tam od grudnia 1733 roku do końca XX wieku mebel pełnił funkcje sakralne. Jak głosi tradycja, to przy nim w 1794 roku Tadeusz Kościuszko, wspominając czyny króla, modlił się przed złożeniem narodowi polskiemu przysięgi, że będzie walczył w obronie Konstytucji 3 maja i niepodległości Polski.

Fot. Ireneusz Bazelak, Tomasz Majcherek, Michał Rogoziński, Zbigniew Reszka | kliknij, aby zobaczyć więcej zdjęć

Funkcje sakralne kabinetu pociągnęły za sobą zmianę jego konstrukcji i dekoracji: usunięto podstawę, figurkę jeźdźca zastąpił krzyż, w miejsce popiersi cesarzy dodano figurki świętych, wymontowano szuflady, zostawiając jedynie ścianki fasadowe z miniaturami, przestrzeń wnętrza zamieniono w szafki zamykane od tyłu drzwiczkami, usunięto instrument.

Kolejne wojny przyniosły grabieże klasztoru, a zwłaszcza skarbca, w którym przechowywano usunięte z mebla cenne elementy. Skradziono mechanizm zegara, figurki świętych i wystrój tabernakulum. Późniejsze kradzieże pozbawiły mebel części miniatur, złoconych ornamentów i dekoracyjnych płytek. W kolejnych latach jego stan ulegał znacznemu pogorszeniu.

Pierwszym etapem prac było kompletowanie dokumentacji archiwalnej i porównawczej. W lutym 2015 roku w ramach roboczych spotkań Association des Résidences Royales Européennes (stowarzyszenia, do którego Muzeum Pałacu w Wilanowie należy od 2006 roku) mieliśmy możliwość nawiązania kontaktu  z kolegami z Danii Axelem Harmsem, Andreasem Grinde oraz Jørgenem Selmerem, dyrektorem Muzeum Zamku Rosenborg wchodzącego w skład Kongernes Samling. W kolejnym roku zespołowi historyków sztuki i konserwatorów wilanowskich udostępnione zostały dwa kabinety Giacomo Hermana na stałej ekspozycji pałacu w Rosenborg i w prywatnej kolekcji królowej Danii w jej pałacu w Fredenborgu.  Korzystając z nadzwyczajnej uprzejmości Andreasa Grinde, szefa kolekcji w Rosenborgu, w asyście duńskich konserwatorów wykonano szczegółowe pomiary, dokumentację opisową i fotograficzną wszelkich detali oraz uzyskano wgląd w wyniki dotychczasowych badań przeprowadzonych przez duńskich specjalistów.

OD ORYGINAŁU DO KOPII

Dysponując wyczerpującym zasobem danych porównawczych na temat konstrukcji i dekoracji bliźniaczych kabinetów, w trakcie badań i prac konserwatorskich przy oryginalnym meblu utwierdziliśmy się co do konieczności wykonania jego całkowitej kopii, która uzupełniłaby ekspozycję muzealną we wnętrzach pałacu po zwrocie zabytku właścicielowi.

Przygotowany w Wilanowie program prac konserwatorskich zakładał, że brakujące elementy zdobnicze będą rekonstruowane w taki sposób, by nie ingerować w samą konstrukcję zabytku. Wynikało to z faktu, że po konserwacji kabinet miał wrócić do pełnienia roli tabernakulum w kościele oo. Kapucynów w Krakowie, a wszystkie zrekonstruowane elementy miały pozostać w muzeum.

Po dopełnieniu niezbędnych procedur urzędowych, konserwatorzy – ebeniści z wilanowskiej pracowni konserwacji drewna przystąpili do realizacji projektu, którego celem było odtworzenie wyjątkowego mebla w taki sposób, by kopia jakością nie ustępowała oryginałowi. Dzięki porównaniu z zabytkami z kolekcji duńskiej, można było zauważyć niewielkie różnice w rozwiązaniach technicznych, w zastosowanych materiałach, a niekiedy w profilach listew czy odwzorowaniu malarskim. Założono jednak, że wzorem konstrukcji będzie „polski” kabinet, a jedynie zaginione elementy zdobnicze będą odtwarzane na podstawie zagranicznych odpowiedników.

Pierwszy etap prac rekonstruktorskich kabinetu rozpoczął się już w trakcie konserwacji oryginału. Muzeum pozyskało odlewy rzeźb, wilanowscy ebeniści wykonali rekonstrukcję wnętrza centralnej części zabytku zwanej „perspectiva”, zrekonstruowano też elementy mechanizmu zmiany godzin w zegarze nocnym. Niezachowaną drewnianą podstawę odtworzono w oparciu o zapisy archiwalne i materiał ilustracyjny. Prace rekonstruktorskie kontynuowano w 2016 roku. Wydawało się, że czasu jest aż nadto, zwłaszcza że zabytek planowano zwrócić dopiero w 2020 roku. Jednak zakres prac był duży i skomplikowany, a ich realizacja wymagała nadzwyczajnej precyzji. Finalnie depozyt został przedłużony do końca 2023 roku.

TWORZENIE KOPII TO PRACA ZESPOŁOWA

Zespół ebenistów wykonujących kopię mebla składał się z trzech osób. Wsparciem dla nich była grupa specjalistów, historyków sztuki, którzy prowadzili kwerendy w muzeach i archiwach. Prace przy kopii byłyby niemożliwe do zrealizowania bez współpracy z doświadczonymi rzemieślnikami, specjalistami reprezentującymi różne dziedziny, wśród których byli złotnicy, odlewnicy, cyzelerzy, kamieniarze, tokarze, repuserzy, kowale, ślusarze - w większości przedstawiciele ginących zawodów. Kopie scen malowanych na pergaminie wykonywali artyści kopiści – konserwatorzy zabytków.

TECHNIKI I MATERIAŁY – W ZGODZIE Z TRADYCJĄ

Założono, że wszystkie prace zostaną wykonane w oparciu o tradycyjne techniki stolarskie oraz materiały stosowane historycznie. Konstrukcję wykonano z drewna lipowego (jak w oryginale), a poszczególne elementy łączono z zastosowaniem tradycyjnych wczepów stolarskich, na tzw. jaskółczy ogon (wczep skośny). Do klejenia używano klejów glutynowych (klej stolarski zwany perełką) stosowanych na gorąco. Taki klej należy namoczyć w wodzie i podgrzać w kąpieli wodnej do odpowiedniej temperatury, tak aby uzyskać odpowiednią lepkość. Szuflady wykonano z drewna orzecha włoskiego. Ich konstrukcję czopowano stosując wczepy skośne półkryte (fronty) oraz wczepy skośne z tyłu szuflad.

Fot. Ireneusz Bazelak, Tomasz Majcherek, Michał Rogoziński, Zbigniew Reszka | kliknij, aby zobaczyć więcej zdjęć

Kolejny etap prac zakładał okleinowanie konstrukcji, czyli pokrycie jasnego drewna lipowego fornirem hebanowym. Fornir, inaczej okleina, to cienki płat drewna służący jako zewnętrzna warstwa zdobiąca mebel. Technika okleinowania znana jest od starożytności, a jednym z jej celów jest oszczędzanie rzadkich, wzorzystych gatunków drewna. Ta metoda zdobnicza daje możliwość układania płatów drewna w skomplikowane wzory geometryczne, a nawet jeszcze bardziej złożone rysunki. Wyzwaniem było jednak zdobycie odpowiednich materiałów do rekonstrukcji. Bezcenne okazały się kontakty z rzemieślnikami różnych specjalności. Specjalnie zakupiono tarcicę hebanową, czyli deski niepoddane jeszcze obróbce stolarskiej. Dokonano też zakupu kamienia, gdy – szczęśliwie – na aukcjach internetowych pojawiła się duża płyta lapis lazuli. Po dokładnym zwymiarowaniu pocięto ją na fragmenty wymaganej wielkości i grubości – chodziło o wycięcie bardzo cienkich „listków” (płytek). Wyzwanie stanowił rodzaj kamienia, lapis lazuli jest bowiem niejednorodny, zawiera w swojej strukturze kryształy innych minerałów, drobinki metali i inne zanieczyszczenia. Często też w jego masie znajdują się mikroskopijne spękania, niewidoczne na pierwszy rzut oka. Wszystkie te zjawiska wpływają na osłabienie struktury, powodują nagłe pękanie czy wykruszanie podczas cięcia lub polerowania, w najmniej oczekiwanym miejscu. Dlatego, po przeprowadzeniu szeregu prób, wybrano najskuteczniejszą metodę wzmacniania kamienia przed docinaniem; wzmacnianie powierzchni poprzez prowizoryczne przyklejanie do niej siatki poliestrowej, przejmującej naprężenia powstałe podczas wycinania. Następnie po uzyskaniu odpowiedniej grubości płytek (około 5 mm) wzmocnienie usuwano.  Dzięki temu rozwiązaniu udało się uniknąć niepotrzebnych strat cennego materiału, którego deficyt był od początku odczuwalny.