1)    instytucjonalnego (do zapisu paragrafów prawa)
2)    książkowego (do przekazu treści popularnonaukowych)
3)    epistolarnego (do notowania i opisu aktualnych wydarzeń).

Paillaisson
„L’ art d’ écrire” („Sztuka pisania”)
1763

Aby zapoznać się bliżej z warsztatem średniowiecznego skryby, należałoby go odwiedzić w skryptorium, co dzisiaj jest już niemożliwe. Pozostają nam zatem do przestudiowania zapiski poczynione niegdyś przez mnichów oraz zachowane miniatury przedstawiające piszące osoby.
Średniowieczny skryba pracował w skryptorium. Było to wydzielone pomieszczenie w klasztorze, którym kierowali przeważnie opaci i biskupi. W skryptoriach sporządzano rękopisy na użytek wspólnoty klasztornej, dla klasztorów filialnych. Tutaj też powstawały dzieła o dużej wartości artystycznej, których zleceniodawcami najczęściej byli dobroczyńcy i zwierzchnicy wspólnoty.

We wnętrzu skryptorium znajdowały się pulpity, na ogół wolno stojące z pochyłym blatem służącym do rozkładania ksiąg w trakcie czytania czy kopiowania. Ich liczba była uzależniona od liczby kopistów, a ta z kolei od zamożności klasztoru. Przeciętnie pracowało ich dwunastu, średnio ok. sześciu godzin, tylko przy świetle dziennym. Wśród nich byli zarówno wykwalifikowani – antiquarii, jaki i mniej biegli w fachu nowicjusze – librarii, scriptores. Istotną rolę w skryptorium odgrywał armarius, który przydzielał kopistom materiały, narzędzia pisarskie, wzory do kopiowania. Każdy pisarz musiał być zaopatrzony w zaostrzone pióra ptasie, kałamarz z inkaustem, pergamin oraz nożyk, który miał szerokie zastosowanie. Służył on do zeskrobywania błędnie napisanych liter, przykrawania kart pergaminowych, ostrzenia piór oraz do przytrzymywania podkładu piśmienniczego.
Gdy rękopis był już go gotowy, trafiał on do rąk korektora, który sprawdzał go i porównywał z oryginałem. Funkcję korektora pełnili najbardziej wykształceni członkowie konwentu z opatem na czele.

Zdobieniem ksiąg zajmowali się: rubrykator, miniaturzysta, iluminator.

Na utrzymanie działalności skryptoriów przeznaczano część dochodów klasztornych lub też nakładano w tym celu podatki na podległych klasztorowi prepozytów oraz kapłanów korzystających z klasztornych beneficjów.

W XIII w. klasztory zaczęły tracić dominującą pozycję w produkcji bezcennych woluminów.

Praca ludzi pióra nie należała do łatwych. Opat Piotr z klasztoru Santo Domingo de Silos wymienia szereg dolegliwości, z którymi boryka się skryba:
Ten, kto nie rozumie, co znaczy pisać, uważa tę robotę za nic. Spróbowałbyś sam pisać, wówczas doświadczysz, jak ciężka to praca pisanie. Powoduje ono zamęt w oczach, garbi plecy, uciska piersi i brzuch, rodzi ból nerek i w ogóle całe ciało wystawia na ciężką próbę. Dlatego, o czytelniku, przewracaj kartki powoli i palce trzymaj z dala od liter. Albowiem, jak grad niszczy płody ziemi, tak nieobyty czytelnik staje się zepsuciem dla pisma i księgi.
 

Zanim długopis stał się najpopularniejszym przyborem do pisania, minęło bardzo wiele lat. Wcześniej pisano stylusami (rylcami), gęsimi piórami, stalówkami osadzonymi
w obsadkach. Teksty bywały również wykuwane za pomocą dłuta.

STYLUS (RYLEC) – służył do pisania na woskowanych tabliczkach. Był w powszechnym użyciu w starożytnym Rzymie.
To rodzaj cienkiego prętu, wykonanego z brązu, miedzi, żelaza, kości, a niekiedy nawet drogocennego srebra lub złota, i zakończonego z jednej strony na wzór ostrza, a z drugiej – na kształt łopatki, którą można było wygładzać powierzchnię wosku i zmazać w ten sposób tekst już niepotrzebny lub zatrzeć błąd. Ostrą końcówką stylusa żłobiło się litery w wosku.

PIÓRO TRZCINOWE – narzędzie pisarskie rodem z kraju nad Nilem, które w zasadzie bardziej służyło do malowania liter na papirusie niż do ich pisania, a to dlatego, że było wykonane z bardzo cienkiej trzciny, której koniec przycinano nożykiem, a następnie rozgryzano w ustach. Tworzyło się coś w rodzaju pędzelka.
Do wyrobu tego rodzaju piór używano najwyżej cenionych gatunków trzciny. Egipcjanie nierzadko sprowadzali je z Indii. Trzcina musiała być sztywna i pusta w środku. Sprzedawano ją w wiązkach.

GĘSIE PIÓRO – pisano nim w całej średniowiecznej Europie. Było w użyciu przez długi okres, bo aż do czasów nowożytnych nie wynaleziono lepszego narzędzia pisarskiego, które mogłoby konkurować z nim pod względem taniości, dostępności i wygody w pisaniu. Do pisania służyła właściwie półprzeźroczysta słomka, która zostawała po obróbce ptasiego pióra – gęsiego lub łabędziego. Na jej złamanie w trakcie pisania nie pozwalało wcześniejsze jej zahartowanie zimną wodą na przemian z gorącym piaskiem oraz kilkumiesięczne „leżakowanie” aż do czasu całkowitego wyschnięcia. Końcówkę ptasiej słomki przycinano na wiele sposobów – w zależności od tego, jakiej grubości litery chciał pisać skryba. Do nacinania piór używano specjalnych ostrych nożyków. Niektóre spośród nich były zakrzywione i wtedy służyły również za… korektor, bo zdrapywały z papieru kleks lub błędnie napisaną literę.

PIÓRO ZE STALÓWKĄ – to zarówno ogólnie znane pióro wieczne, jak i takie, które składa się z tzw. obsadki, wykonanej z drewna lub tworzywa sztucznego i wymienialnej stalówki.

DŁUTO – służyło do wykuwania napisów na kamieniu, czyli tzw. INSKRYPCJI. Za pomocą płaskiego dłuta trudno było wykuwać litery okrągłe, stąd początkowo są one dość kanciaste. Z czasem do ich wykuwania zaczęto używać zaostrzonych grotów.

Od XV w. skórę zastępowano aksamitem, a ich ornamentyka została wzbogacona o dekoracyjne guzy i zapięcia. Ten rodzaj opraw zwykło się określać mianem opraw złotniczych albo ołtarzowych.
Skromniejsze, ale za to o wiele bardziej praktyczne, były oprawy rękopisów przeznaczonych do skryptoriów i bibliotek klasztornych. Do wykonania oprawy wykorzystywano deski dębowe lub bukowe, nieco większe niż format kart pergaminowych. Na narożnikach z blachy mosiężnej pojawiały się guzy. Grzbiet bloku książkowego wyokrąglano, uwidaczniając zwięzy. Oprawy spinały klamry (clausurae), które uniemożliwiały odkształcanie się kart pergaminowych. Częstokroć u dołu albo na górze tylnej okładziny mocowano żelazną obręcz do łańcucha, za pomocą którego wolumin (libri catenati = księga łańcuchowa) przytwierdzano do szaf z księgozbiorem, zwanych armarium, lub do blatu pulpitu. Zwyczaj ten, praktykowany w średniowieczu, znany był jeszcze w XVI i XVII w. Miał na celu nie tylko zapobiegać kradzieży, ale także uniemożliwiał przestawianie ksiąg przez ich użytkowników po skończonej lekturze lub skopiowaniu.

Książki niewielkich formatów, często zabierane w podróż, czyli modlitewniki i brewiarze, charakteryzowały tzw. oprawy sakwowe. Okładzin przy dolnych krawędziach obu desek nie obcinano. Wiązano zwisające końce w węzeł, który ułatwiał noszenie książki w ręku. Można było ją także wetknąć za pas.

Znana jest również oprawa płaszczowa. Książka, posiadająca już oprawę, otrzymywała dodatkową w postaci osłony z miękkiej skóry, aksamitu lub jedwabiu.

Na skórzanych oprawach wytłaczano w celach dekoracyjnych ornamenty rozgrzanymi tłokami metalowymi. Tego rodzaju oprawy zyskały określenie opraw tłoczonych na ślepo. Tłoki odciskały rozmaite wzory geometryczne, postaci ludzkie, twory fantastyczne, motywy roślinne. Chcąc uzyskać niezwykle bogaty efekt wizualny, trzeba było wykonać nawet do kilkuset odcisków kilkudziesięcioma tłokami.

Warto również wspomnieć o tzw. oprawie nacinanej, czyli ledersznytowej. Najpierw na grubej skórze, najczęściej wołowej, rysowano dowolny ornament. Następnie go nacinano nożem wzdłuż zaznaczonych linii i po zmoczeniu skóry naciągano go na okładkę
z desek, podkładając pod spód kawałki skóry lub masę z kitu w celu uwypuklenia motywu. Najczęściej używano zdobień przedstawiających postaci świętych, herby, zwierzęta, rośliny. Najwięcej takich opraw powstało w Austrii, Czechach, na Węgrzech, a także w Niemczech. Swój okres świetności przeżywały w XIV-XV w.

Monogram to powiązanie ze sobą dwóch liter w pewną kompozycję graficzną. Najczęściej tworzy się go z inicjałów, czyli z pierwszej litery imienia i nazwiska. Słowo „monogram” pochodzi z języka greckiego, od wyrazów: mònos = jeden i gramma = litera. Litery w monogramie się przeplatają, często są wpisane w figurę geometryczną, np. trójkąt równoboczny, trapez, romb.

W średniowieczu monogramy zwykle zastępowały podpisy panujących. W tym celu monogramu używali także późniejsi władcy – np. Ludwik XV – LL, Stanisław August – AS lub ASR – Stanislaus Augustus – Rex. Dzisiaj również mają zastosowanie jako podpis lub znak własności używany przez kolekcjonerów, wydawców, a niekiedy także przez biblioteki dla oznaczenia przynależności obiektu do zbioru. Monogramy częstokroć zdobią również dzisiejsze przedmioty codziennego użytku, takie jak: przybory toaletowe, sztućce, cukiernice, pudernice i inne wyroby wykonane na ogół ze srebra. Niegdyś tę rolę pełniły w architekturze, ale pojawiały się również na monetach, pieczęciach.

Stworzenie monogramu jest dość trudnym zadaniem. Dlatego warto pamiętać o kilku zasadach:
– monogram musi być czytelny, czyli podążając za wskazówkami księdza Onufrego Kopczyńskiego, pijara, autora „Nauki o dobrym piśmie”, wydanej w Warszawie w 1807 r., kaligrafia liter powinna odznaczać się czystością, prostotą i wyrazistością.

Czystość wyraża się poprzez staranne kreślenie liter, w dbałości o każdy najdrobniejszy element decydujący o ich kształcie.

Prostotę osiąga ten, kto unika wszelkich zbytecznych ozdób.
Wyraziste litery to takie, które nie zostały zniekształcone, są jednolite i prawidłowe.
Warto ocenić wpierw potencjał artystyczny liter, zapisując je oddzielnie na kartce papieru, obok siebie.
Należy unikać łączenia ze sobą całkowicie różnych od siebie liter za pomocą poziomych kresek, gdyż mogą one monogram osadzić w figurze o niesymetrycznych kształtach.
Litery można zestawiać ze sobą na linii przekątnej.
Ornamenty po lewej i prawej stronie monogramu powinny być zrównoważone.
Warto zwrócić uwagę na kolorystykę liter, jak i samego monogramu.

Podpis króla Jana III i królowej Marysieńki  to doskonała próbka  pisma kancelaryjnego (cancellaresca corsiva), które powstało na użytek włoskich kancelarii i ukształtowało  XVII-wieczny krój pisma.

Poszczególne litery są smukłe i czytelne, a zarazem o nieco fantazyjnych kształtach. Wielką zaletą tego kroju pisma, określanego dzisiaj jako „pismo angielskie” lub „kursywa współczesna”,  była i jest możliwość w miarę szybkiego pisania i łatwość odczytywania.

Cechy wyróżniające pismo angielskie spośród  innych krojów pisma:

1)    litery są mocno pochylone – kąt nachylenia liter wynosi 75°
2)    litery małe = ½ wysokości wielkich
3)    litery łączą się ze sobą za pomocą skośnych kresek
4)    odległość między wyrazami = 1 i ½ wysokości wielkich liter
5)    małe litery są owalne.

Pismo angielskie jest przykładem kroju pisma dwuelementowego, czyli takiego, w którym każda litera zbudowana jest na przemian z linii cienkiej i grubej.
Pismo angielskie, a zwłaszcza w swej pierwotnej odmianie, jaką jest cancellaresca, to pismo niezwykle ozdobne. Fantazyjne kształty liter można jeszcze bardziej wyeksponować, pisząc pojedyncze słowa, jak i całe zdania w okręgu, w spirali i po linii falistej.
Majuskuły (wielkie litery) i minuskuły (małe litery) w charakterze pisma angielskiego można kreślić nie tylko stalówką w obsadce, ale również gęsim piórem, pędzelkiem. Aby uzyskać ciekawe efekty w ich wizualizacji, warto użyć atramentu w różnych kolorach, farb wodnych czy kredek pastelowych. Warto jednak pamiętać o kilku zasadach:

1)    Wiersze pisane na zmianę dwoma kolorami tworzą ciekawy efekt wizualny. Barwy muszą jednak ze sobą współgrać.
2)    Używanie w różnym stopniu rozcieńczonej farby daje również oryginalne efekty specjalne.
3)    Przy użyciu farb wodnych i pasteli można namalować tło dla pisanego lub zapisanego już tekstu.
4)    Wywijasy i zakrętasy tak charakterystyczne dla pisma angielskiego można zwijać, rozwijać, zwielokrotniać. Tekst powinien pozostać jednak nadal czytelny i przejrzysty.