Podporządkowanie świata przyrody ludzkim potrzebom przez wieki przyjmowano za aksjomat, który nie wymaga dodatkowych uzasadnień. Intensywność i rozmach współczesnego dyskursu o prawdopodobnych konsekwencjach tej antropocentrycznej intruzji są mocno spóźnione. Coraz częściej więc stawiani jesteśmy w obliczu rozstrzygającego pytania: czy napięta relacja człowiek – świat skazana jest na tragiczny finał?

Harmonijne korzystanie z zasobów natury dziś jest już historią. Obecnie żyjemy w epoce, która – jak sugeruje wielu wybitnych badaczy – może być dla ludzkości ostatnią. Niegdyś wtopieni w otulający krajobraz, dziś przeobrażamy go ofensywnie, nie znając umiaru.

***

Królewski Wilanów może stanowić, skupioną jak w soczewce, egzemplifikację wyzwań, które stawia przed nami współczesność.

Miejsce drugiej odsłony wystawy „Rośliny i zwierzęta. Atlasy historii naturalnej w epoce Linneusza” nie jest przypadkowe. W czasach króla Jana III było to szlachetne peryferium osadzone w gęstwinie dzikiej przyrody, pozwalające na niespieszny oddech i zachwyt. Dziś natomiast to część wielkiej metropolii, rozwijającego się miasta, które kosztem szybkiej ekspansji zaburza naturalne rytmy tutejszego ekosystemu.

Umiejscowienie tej wyjątkowej wizualnej opowieści w kontekście przestrzennym staropolskiego założenia ziemskiego przypomina, że obcowanie z przyrodą od zawsze było dla ludzi doznaniem na wskroś estetycznym, a także ubogacającym duchowo. Kontakt z naturą gwarantował doskonałe warunki do kontemplacji, odpoczynku i zadumy. Ogrody i parki wilanowskie są niczym palimpsest – przeobrażane w kolejnych stuleciach zmieniały swoje formy i koncepcje. Niezmienna w czasie pozostawała jednak ich funkcja: radość dla oka i azyl od trosk codzienności.

Sobieski był nie tylko wytrawnym strategiem i skutecznym wojownikiem, lecz także jak na ówczesne realia człowiekiem nieprzeciętnej erudycji. Miłośnik książek i wiedzy wszelakiej, pasjonował się między innymi ogrodnictwem. Osobiście konsultował projekty nowych rabat czy szpalerów, doglądając postępów w ich realizacji. Sprowadzał z zagranicy rzadkie rośliny, zapoczątkowując egzotyczną kolekcję, samodzielnie sadził lipy, a jego oczkiem w głowie był ogród fruktyfikujący, w którym mógł pielęgnować warzywa, owoce i ulubione zioła.

Niczym w mitycznej Arkadii w szlacheckiej posiadłości niczego nie brakowało, a odnawialność źródeł i cykl życia przyrody gwarantowały urozmaicony dostatek przez cały rok. W Wilanowie szczególnie istotny jest topos rolnictwa – nie tylko jako hołd dla fundamentalnej umiejętności zarządzania dobrami natury, lecz także aluzja polityczna: metafora pracy u podstaw, która podówczas miała dać nadzieję na odnowienie oblicza Rzeczpospolitej. Potwierdzają to między innymi sceny z wergiliańskich Georgik zdobiące królewskie apartamenty.

Ikonografia pałacu – wnętrz i elewacji – obfituje w bezpośrednie nawiązania do motywów przyrodniczych. Dekoracje rezydencji w holistyczny sposób ujmują zagadnienia porządku kosmicznego – znajdziemy tu odwołania do cyklu czterech pór roku, czterech żywiołów oraz przemienności dnia i nocy. Malowane i rzeźbione girlandy owocowe, a także przeróżne odmiany roślinności podkreślają bogactwo i zasobność w odniesieniu zarówno do rezydencji, jak i całego kraju pod rządami „Lwa Lechistanu”. Jednak w programie pałacowych opowieści zawarta jest jeszcze jedna warstwa interpretacyjna, powiązana szczególnie z cytrusami. Ponieważ drzewa te owocują i kwitną jednocześnie, stały się naturalnym symbolem płodności, przymiotem królowej Marii Kazimiery. Co ciekawe, pomarańcze pojawiają się również jako słowo klucz w korespondencji między małżonkami, podkreślając temperaturę łączącego ich uczucia.