Przedstawienie Matki Boskiej z Dzieciątkiem – które pojawia się na obrazie Matka Boska Mielnicka z kościoła par. pw. Chrystusa Odkupiciela w Chełmie – reprezentuje jeden z podstawowych typów występujących w bizantyńskiej i prawosławnej ikonografii maryjnej – Eleusa (Umilenije): stojąca Maria, przedstawiona od pół uda w górę, na prawym ramieniu trzyma Dzieciątko, które obejmuje prawą ręką (lewa dłoń Marii ukazana jest na tle jej postaci, na osi), i skłania ku niemu głowę. Dzieciątko prawą rączką obejmuje matkę, a dłoń kieruje w górę, ku szyi Marii. Głowy obu postaci stykają się (wokół nich widoczne są wąskie promienie na ciemnym tle). Maria ubrana jest w ciemnoczerwoną suknię (której pionowe, płaskie fałdy widoczne są u dołu) i ciemnozielony maforion z obramieniem i frędzlą (na maforionie, nad głową Marii widnieje krzyżyk, na jej lewym ramieniu – gwiazda). Dzieciątko jest ubrane w długą, białą (z akcentami różu) koszulkę z długimi rękawami. Tło przedstawienia jest szare, a obramienia szat, krzyżyk i gwiazda – złote. Obraz zakrywa ruchoma sukienka, która pozostawia odkryte jedynie twarze i dłonie obu postaci oraz stopy Dzieciątka; zasłonięte jest także tło u góry przedstawienia (tu znajdują się partie srebrne, reszta sukienki jest złocona). Sukienka połączona jest z koronami. Na powierzchni sukienki znajdują się m.in. motywy roślinne (duże kwiaty na łodygach, liście na koronie Dzieciątka) i lambrekin. W tle postaci Matki Boskiej wtórnie użyte zostały blachy z plakietek wotywnych.
Obraz pochodzi z kościoła w Mielnicy koło Kowla na Wołyniu, ufundowanego w 1705 roku przez właściciela Mielnicy, podkomorzego czernihowskiego Ludwika Manieckiego (kolejny kościół został wzniesiony w 1749 roku. W 1873 roku Rosjanie zamknęli go i zamienili na cerkiew prawosławną. Po zniszczeniu w czasie I wojny światowej świątynia została odbudowana i ponownie przekazana katolikom. Po II wojnie światowej kościół został zdewastowany). Obraz był ponoć własnością żony Manieckiego, Teresy z Myszkowskich, która miała go otrzymać od królewicza Jakuba Ludwika Sobieskiego. Po jej śmierci fundator kościoła mielnickiego umieścił obraz w tej właśnie świątyni. Cytowane przez nowszych badaczy, niedostępne dziś przekazy z epoki mówią także o Janie III jako o poprzednim właścicielu malowidła.
Obraz zapewne dość wcześnie został ozdobiony sukienką, być może wykonywaną etapami. W XIX wieku był przemalowany, m.in. w partii twarzy Matki Boskiej. Po II wojnie światowej obraz wywieziono do Polski i umieszczono w obecnej bazylice par. pw. Narodzenia NMP w Chełmie, skąd w 1983 roku przeniesiono go do nowo wzniesionego kościoła pw. Chrystusa Odkupiciela. Ostatnio dzieło było konserwowane w 1996 roku przez Krystynę Grodzicką-Gruntowicz z Zamościa (konserwacja obejmowała m.in. usunięcie drobnych przemalowań z XIX wieku).
Obraz był wielokrotnie wzmiankowany w literaturze, w większości popularnej, odnoszącej się do Mielnicy i Wołynia oraz kultu cudownych obrazów w Polsce (w rozumieniu zarówno państwa przedrozbiorowego, jak i obecnego). W większości publikacji podana jest informacja – często bardzo rozbudowana – o związku obrazu z rodziną Sobieskich (obraz był własnością króla Jana III Sobieskiego, który miał mieć go przy sobie w czasie bitew pod Chocimiem i Wiedniem).
Dzieło jest niewątpliwie lokalnym wariantem ikony Matki Boskiej Poczajowskiej, czczonej w klasztorze prawosławnym i (przejściowo) unickim w Poczajowie. Cechy stylu obrazu mielnickiego pozwalają widzieć w nim dzieło malarza wykształconego w tradycji zachodniej. Wyraźne są także motywy charakterystyczne dla polskiego malarstwa manierystycznego 1. połowy XVII wieku (np. sposób malowania tkanin). Związek z rodziną Sobieskich wydaje się dość prawdopodobny. Charakterystyczne jest, że najstarsze podania dotyczące dziejów obrazu (znane z wtórnych przekazów) jako właściciela wizerunku wymieniają Jakuba Ludwika Sobieskiego, co czyni je chyba bardziej wiarygodnymi (gdyby były to przekazy czysto fantastyczne, zapewne bezpośrednio odwołano by się do postaci króla). Osoba Jana III jako właściciela pojawia się zapewne wtórnie, choć niewykluczone, że Jakub odziedziczył obraz po ojcu. Na obecnym etapie badań nic więcej na temat tej tradycji nie można powiedzieć. Sukienka zdobiąca obraz może być datowana na dość wczesny okres, nie ma jednak żadnych przesłanek, aby łączyć jej powstanie z rodziną Sobieskich.
Literatura:
Katalog zabytków sztuki w Polsce, T. VIII, Województwo lubelskie, pod redakcją Ryszarda Brykowskiego i Ewy Smulikowskiej-Rowińskiej, Z. 5, Powiat chełmski, inwentaryzację przeprowadziła Kazimiera Kutrzebianka, uzupełniła i katalog opracowała Ewa Smulikowska-Rowińska, Warszawa 1968, s. 18–19, il. 85.
Ks. Wincenty Zaleski SDB, Sanktuaria polskie. Katalog encyklopedyczny miejsc szczególnej czci Osób Trójcy Przenajświętszej, Matki Bożej i Świętych Pańskich, opracowali Maria i Jacek Łempiccy, Warszawa 1988, s. 179.
Krystyna Grodzicka-Gruntowicz, Matka Boska Poczajowska z Chełma. Dokumentacja konserwatorska, [Zamość] 1996, mnps z fot. w Archiwum Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie. Delegatura w Chełmie, sygn. 373.
Leon Popek, Świątynie Wołynia, T. I, Lublin 1997, s. 105, il. 42–43.
Tadeusz Kukiz, Wołyńskie Madonny i inne obrazy sakralne z diecezji łuckiej, Biały Dunajec 1998, s. 63–69.
