Zespół pałacowo-ogrodowy

Położony na południu Warszawy zespół pałacowo-parkowy w Wilanowie stanowi zamknięcie ciągu monarszych siedzib, wznoszonych na krawędzi malowniczej skarpy wiślanej. Letnia rezydencja króla Jana III podporządkowana jest osi głównej, wyznaczającej charakterystyczny barokowy układ z pałacem leżącym między reprezentacyjnym dziedzińcem a regularnym ogrodem. Kompozycja ta powiększana przez kolejnych właścicieli, przede wszystkim przez Stanisława Kostkę Potockiego, przekształciła się w rozległe założenie krajobrazowe z licznymi historycznymi nawarstwieniami. 47-hektarowy zespół posiada zróżnicowane stylowo budowle oraz ogrody i parki: Ogród Północny, Ogród barokowy podzielony na dwa tarasy, Ogród Różany, dwa parki krajobrazowe – Północny i Południowy oraz Ogród Oranżerii.

Przedpole

Obszar przed pałacowym dziedzińcem składa się z czterech kwater obwiedzionych ceglano-ceramicznym murkiem i obsadzonych rzędami drzew. Centralna szeroka aleja to początek biegnącej na zachód osi głównej, która w czasach króla Jana III przechodziła w 400-metrowy kanał wodny, rozmywający się w widoku na okoliczne pola i skarpę warszawską. Pod koniec XVIII wieku kwatery przecięto trójpromienistym- układem alej, tzw. gęsią stopką, co było nawiązaniem do założeń francuskich. W kolejnych dwóch stuleciach kwatery uzupełniono o kilka istniejących do dziś budowli: symboliczny grobowiec – Mauzoleum Potockich oraz użytkowy Domek Dozorcy (obecnie kasa Muzeum), Domek Lanciego i Szenicówka (obecnie Villa Intrata). Dziedziniec pałacowy poprzedza fosa z ceglanym murem oporowym oraz barokowa brama z kamiennymi figurami Marsa i Wenus symbolizującymi wojnę i zwycięstwo.

Dziedziniec

Królewski dziedziniec podzielony był pierwotnie na dwie części: wjazdową o charakterze użytkowym oraz paradną, przylegającą bezpośrednio do pałacu. Rozdzielało je kamienne ogrodzenie z herbami rodu Sobieskich rozpięte pomiędzy skrzydłami pałacu. W XIX wieku przestrzeń tę scalono i ozdobiono rozległym owalnym trawnikiem (gazonem) otoczonym drogą dojazdową. Wyjątkowymi ozdobami dziedzińca są wiekowe magnolie oraz pomnikowa lipa drobnolistna. Dodatkowym akcentem wskazującym na zmienność pór roku w pałacowych ogrodach jest rozległa rabata kwiatowa, gęsto obsadzona kolorowymi, pachnącymi roślinami. Główne wejście do ogrodów wiedzie przez kamienną pergolę z bramą witającą gości łacińskim cytatem z Horacego: „Ducite solicitae quam iucunda oblivia vitae”. Tekst zachęca do zapomnienia o codziennych troskach życia i zażycia odpoczynku w ogrodzie.

Ogród Północny

Obecne geometryczne założenie powstało w miejscu ogrodu fruktyfikującego, w którym król Jan III uprawiał drzewa owocowe, warzywa oraz zioła. W XVIII wieku zastąpiono go ogrodem o charakterze ozdobnym. Do tej właśnie kompozycji nawiązuje współczesne założenie łączące elementy z XVIII i XIX wieku: regularny układ kwater obwiedzionych niskimi żywopłotami z bukszpanu i wypełnionymi ozdobnymi trawnikami, strzyżonymi w stożki cisami, klombami kwiatowymi oraz dekoracyjnymi ornamentami. Centralnym elementem ogrodu jest fontanna zwieńczona figurą mitycznego młodego trytona z rogiem. Od północy ogród ograniczony jest szpalerem z grabu  z wnękami na kamienne ławy, od wschodu zaś metalową pergolą obsadzoną lipami i bluszczem pospolitym, będąca konstrukcją pod przyszłą rekonstrukcję bindaża Elżbiety Sieniawskiej. W zachodniej części ogrodu znajduje się Gaj Akademosa, zaprojektowany w połowie XIX wieku jako miejsce zaciszne, służące do odpoczynku i rozmyślań. Za posągami Jana Kochanowskiego i Franciszka Karpińskiego, polskich poetów sławiących uroki życia na wsi, znajduje się owalny placyk otoczony półkolistą kamienną ławą, nawiązującą do „ławek szeptów”.

Ogród barokowy

Najstarsza część założenia w stylu barokowym podzielona jest na dwie części, taras górny i dolny, których kompozycja podporządkowana jest głównej osi biegnącej w kierunku wschodnim do Jeziora Wilanowskiego. Obecny kształt tarasu górnego nawiązuje do XVII-wiecznego układu, którego projektantem był królewski architekt Augustyn Locci. Ogród na planie wydłużonego prostokąta posiada szesnaście kwater obwiedzionych żywopłotami z bukszpanu i ozdobionych bordiurami kwiatowymi, strzyżonymi w ostrosłupy grabami oraz ornamentami z bukszpanu, kolorowego kruszywa i tłuczonej cegły. Wśród uprawianych tu roślin znaleźć można gatunki typowe dla epoki baroku: peonie, sasanki, narcyzy, tulipany, dzwonki, astry, lilie i ostróżki. Dopełnieniem barokowej kompozycji są drzewka pomarańczowe oraz rośliny egzotyczne w dębowych donicach malowanych w biało-zielone pasy, wystawiane w okresie letnim. W pierwotnym ogrodzie z XVII wieku znajdowały się również fontanny. Ponieważ nie ustalono ich wyglądu, zaznaczony jest jedynie ich zarys w formie ceglanych wzorów. Nie zachowały się również dawne złocone rzeźby i marmurowe wazy, które dziś zastępują barokowe statuy z piaskowca, sprowadzone tu w połowie XX wieku z pałacu w Brzezince na Dolnym Śląsku. Ich rozmieszczenie w ogrodzie oraz mitologiczna symbolika mają stanowić pochwałę cnót króla Jana III i królowej Marysieńki. Oryginalną oprawę rzeźbiarską stanowią figury autorstwa Johanna Christostomusa Redlera, zdobiące balustradę ogrodowych schodów. Przedstawiają one putta symbolizujące cztery etapy miłości (odpowiednio: lęk, pocałunek, zobojętnienie i zwadę), putta ze sfinksami i koszami kwiatów oraz alegorie czterech pór roku. Za nimi rozciąga się taras dolny z ogrodem nawiązującym do form barokowych. Cztery geometryczne kwatery ozdabiają strzyżone w stożki cisy oraz bordiury kwiatowe. Całość zamyka boskiet, czyli zwarty masyw drzew ujęty w strzyżone ściany szpalerów. Poprzecinane regularnie alejkami otwierają widoki na Jezioro Wilanowskie oraz tworzą zaciszne gabinety ogrodowe. Wzdłuż Jeziora Wilanowskiego biegnie szeroka promenada spacerowa, z której roztacza się malowniczy widok na przeciwległy brzeg.