W sumie każdy budynek, który aspiruje do miana dzieła sztuki, ma jakieś znaczeniowe centrum, jakieś serce, czerwone czy czarne, dziś znawcy problematyki komputerowej powiedzieli by: silnik. Tylko że silnik symboliczny. Nie ma wątpliwości, że monarszy pałac nad pałace, podparyski Wersal, niedościgły wzór despotycznych rezydencji, taki silnik posiadać musi, bo jeśli nie on, to co? Skądinąd na temat Wersalu nie zawsze miałem pogląd pozytywny. Ten wybuch monarszej buty, przed którą mieli się ugiąć wszystko i wszyscy, doprawdy przeraża. Do tego pomysł skoszarowania tam francuskiej szlachty, którego konsekwencje tak zabawnie (i nieco skatologicznie) opisał słynny duc de Saint-Simon, podaje wyobraźni nieskończenie długi szpaler giętych karków – najważniejszy z wersalskich szpalerów, choć nie zasadził go wielki Le Nôtre. Gdy widziałem pałac po raz pierwszy (ach, lata temu), wydał mi się jakiś przykurzony i zepsiały. Nawet Galeria Luster nie lśniła magicznym blaskiem. Błądził też po niej duch Anthony’ego Blunta, gdyż ów członek Piątki z Cambridge, wielki znawca francuskiej sztuki dworskiej, miał – jak każdy szanujący się szpieg – umiejętność bilokacji. A już najbardziej zawziąłem się na ową Chameau de la Reine, gustowną, idylliczną. Niemądry dwór przebierał się tam za jakichś arkadyjskich pasterzy i pasterki, Doratów i Filidy – nie powiem: Celadonów i Astree, bo to zupełnie inna sprawa. A lud słodkiej Francji cierpiał tymczasem srogą biedę – skutek kosztownych imprez wojennych, które ostatecznie skończyły się piękną katastrofą: francuscy marszałkowie z najwyższym trudem odepchnęli od bram Paryża zwycięskie pułki ks. Marlborougha i ks. Eugeniusza Sabaudzkiego. Kto widział ową chatkę, natychmiast pojmie rewolucję francuską.