Teofila Sobieska, matka króla

Teofila Zofia z Daniłowiczów (1607–1661), córka wojewody ruskiego Jana i Zofii z Żółkiewskich, a matka przyszłego króla Jana III, urodziła się w Żurowie. Wcześnie wykazywała niepospolitą odwagę, wręcz nieustraszoność, rzadko spotykaną wówczas u płci pięknej. W wieku 17 lat, wraz z matką Zofia i babką Reginą z Herburtów, stanęła na czele służby zamkowej, ażeby odeprzeć napad Tatarów na Olesko. W maju 1627 r. poślubiła w Żółkwi owdowiałego podczaszego koronnego Jakuba Sobieskiego, wnosząc mu wszystkie majątki, należące niegdyś do Żółkiewskich, i część dóbr Daniłowiczów, jak również dwa domy w Warszawie i komplet kosztowności rodzinnych. Z mężem i całym swoim dworem rezydowała w Żółkwi, zajmując się wychowaniem dzieci; z urodzonych siedmiorga tylko synowie Marek i Jan oraz córka Katarzyna osiągnęli pełnoletność; reszta poumierała. 

Znana z mocnego, wręcz męskiego charakteru, Teofila Sobieska, pełna energii i przedsiębiorczości, pomagała mężowi w zarządzaniu ogromnym majątkiem. Dwór Sobieskich w Żółkwi żył pod znakiem kultu hetmana Stanisława Żółkiewskiego, dziada Sobieskiej, a rodzinny zamek pełen był pamiątek po wielkim hetmanie. Podczas nieobecności małżonka, a potem po jego śmierci, Teofila rządziła miastem i całymi dobrami żelazną ręką. Fundowała tam klasztory i kościoły, zwłaszcza po tragicznej śmierci ukochanego, starszego syna Marka (młodszego Jana nie darzyła już taką miłością). Dbała nie tylko o finanse rodu, lecz także o jego świetność, zapobiegając w 1652 r. mezaliansowi, do którego mogło dojść za sprawą Jana, zakochanego w pięknej córce ochmistrza Pawła Orchowskiego (pannę wydano czym prędzej za odpowiedniego jej stanem szlachcica); sprzeciwiała się również związkowi młodszego syna z Marią Kazimierą d’Arquien. Apodyktyczna z natury, zabroniła córce Katarzynie, zakochanej podobno w Dymitrze Wiśniowieckim, poślubienia go, natomiast wymusiła na niej małżeństwo z księciem Zasławskim-Ostrogskim. W marcu 1653 r. kasztelanowa udała się na ponad pięcioletnią pielgrzymkę do Włoch. Zmarła w Żółkwi w 1661 r., wyrażając życzenie, aby wyprawiono jej skromny pogrzeb. Jan Sobieski, wychowywany przez babkę i nieżywiący płomiennych uczuć do rodzicielki, wyprawił matce dwa pogrzeby: pierwszy – skromny i drugi – okazały (luty 1662 r.) w kościele Dominikanów w Żółkwi. Stąd w czerwcu 1946 r. wywieziono szczątki Sobieskiej, początkowo do Lublina, a następnie do Krakowa, gdzie w 1983 r. zostały złożone w krypcie pod kaplicą Matki Boskiej Różańcowej przy kościele Św. Trójcy.

Wspaniały wilanowski portret pędzla Jerzego Eleutera Szymonowicza-Siemiginowskiego, gdzie królewicz wyobrażony został jako waleczny wódz, przedstawia go niewątpliwie znacznie na wyrost. Odziany jest on tu w zbroję płatową typu zachodnioeuropejskiego, na ramiona zaś narzucony ma czerwony płaszcz. W lewej ręce trzyma wspaniałą tarczę, prawą wspiera na regimencie – atrybucie przysługującym dowódcy. Na stole leży okazały hełm ze złoconą chimerą. Cały ten dość teatralny ekwipunek stanowi antykizację modną na dworze Sobieskiego. Jest wyrazem poszukiwania ideału władcy i dowódcy we wzorach czerpanych ze starożytności. Przyznać trzeba, że zazwyczaj jest to bardzo powierzchowne przywiązanie do antyku, będące raczej barokowym wyobrażeniem późnorzymskich wzorców niż ich rzeczywistym odbiciem. Portret młodego Sobieskiego stanowi tylko odprysk ikonografii Jana III, kreującego się na antycznego bohatera. Podporządkowane były temu założenie i dekoracja pałacu wilanowskiego, portrety, umieszczane sentencje itp. Aleksander sprowadzony zostaje tutaj do roli aktora w inscenizacji nakreślonego przez ojca konceptu dobrego władcy i dowódcy. Antykizujące elementy mogą przywoływać na myśl postać imiennika królewicza, Aleksandra Wielkiego. To jego zwycięstwa militarne winny być wzorami dla czynów młodego Sobieskiego. To jego naśladując, przyniesie rodowi wielką sławę i należne zaszczyty. 

Augustyn Wincenty Locci, twórca pałacu w Wilanowie

Franciszkowi Paulinowi Dalerac, francuskiemu dworzaninowi Jana III i Marii Kazimiery, przebywającemu w Polsce kilkanaście lat (z przerwami), nowa podwarszawska rezydencja monarchy jakoś nie przypadła do gustu. W swoich pamiętnikach utyskiwał między innymi: „Wilanów nie wygląda na dom królewski, a bardziej na prywatne mieszkanie, nie dorównujące tym, jakie nasi finansiści lub sądownicy nieco zamożniejsi pobudowali sobie w okolicach Paryża. Ogród, sad, gazony otaczające pałacyk, nic w sobie nadzwyczajnego nie mają, nie ma tu ani fontann, ani altanek”. Ta niezbyt pochlebna opinia ukształtowała się zapewne w pierwszej fazie przebudowy pałacyku, którą kierował Augustyn Wincenty Locci (ok. 1640–1732), spolonizowany Włoch, herbu Lew, architekt amator, sekretarz i doradca artystyczny Sobieskiego. Polski indygenat (uznanie obcego szlachectwa) otrzymał Locci od króla Michała, dokument później był potwierdzony przez Jana III i następnie przezeń rozszerzony na trzech braci Locciego, z jednoznacznym ustaleniem klejnotu herbowego. Król wyznaczył swojemu architektowi dożywotnią pensję w wysokości 2000 zł na żupach wielickich (1675). Urodzony prawdopodobnie w Warszawie, Augustyn Wincenty podstawowe wykształcenie odebrał od ojca – królewskiego inżyniera domu Wazów, potem kształcił się u architekta Gisleniego. Dalszą wiedzę uzupełniał podczas pobytu w Rzymie (ok. 1680) oraz bezpośrednich kontaktów na dworze Sobieskiego z czołowym architektem Tylmanem z Gameren i innymi artystami królewskimi.

Pracował głównie dla Jana III. W latach 1677–1696 wzniósł rezydencję w Wilanowie. Według listów architekta do króla artysta tworzył podstawowe „abrysy” architektoniczne pałacu, dostarczał rozwiązań konstrukcyjnych, układał programy dekoracyjne wnętrz i elewacji pałacowych. Nadto nadzorował prace malarzy, rzeźbiarzy, sztukatorów oraz wszelkiego rodzaju rzemieślników. Urządzał też ogród i kierował regulacją wód. Działał także w innych monarszych rezydencjach: prowadził prace zdobnicze na zamku w Żółkwi, zarządzał pracami dekoracyjnymi na zamku warszawskim (przeróbki, ustawianie kominków itp.), sprawował kierownictwo robót i ogólny nadzór nad budową ufundowanego przez Sobieskiego kościoła i klasztoru kapucynów w Warszawie. W 1683 r. wykonał plan Warszawy (niezachowany). Realizował również zamówienia dla osób z rodziny królewskiej i otoczenia Jana III (Radziwiłłowie, Szczuka). Nie uważając się nigdy za profesjonalnego architekta, Locci nie dorównywał wprawdzie Tylmanowi z Gameren, lecz pomysłowością, polotem i umiejętnościami przewyższał innych nadwornych architektów. Ponadto dysponował sporą wynalazczością techniczną i umiejętnością kreślenia architektonicznego, nieczęsto wówczas spotykaną.

Artysta był niewątpliwie świadom swojego talentu i rosnącej rangi. Jeszcze w Rzymie namalował swój pierwszy autoportret, na którym przedstawił siebie jako malarza prowadzonego przez personifikację Malarstwa przed posągi Jana III i Marii Kazimiery. Po powrocie do kraju bardzo wyraźnie podkreślał swoją wyjątkową pozycję, każąc się nazywać Kawalerem Eleuterem, to jest niezależnym. Szybko znalazł się w najbliższym otoczeniu króla, który wręcz zwał go domownikiem oraz nadał mu szlachectwo, niepotwierdzone jednak przez sejm, wcześniej zaś jako uposażenie wieś w okolicach Złoczowa. Nazwisko Siemiginowski przyjął w roku 1701 dzięki rodzinie, która zgodziła się go adoptować, a tym samym umocnił swoje szlachectwo.

Portret hetmanowej Elżbiety z Lubomirskich Sieniawskiej namalowany został przez artystę z dworskiego kręgu saskiego prawdopodobnie po 1730 roku, a więc już po śmierci sportretowanej. Zwraca uwagę nietypowa konwencja przedstawienia. Hetmanowa i pani na włościach wilanowskich wyobrażona została z całym arsenałem atrybutów, raczej odbiegającym od tych stosowanych w typowych wizerunkach kobiecych: z włócznią, egidą, głowicą jońskiej kolumny, złocistą tarczą i hełmem zdobionym pióropuszem. Ta niezwykle teatralna inscenizacja wynikała z próby stylizacji hetmanowej na Minerwę – rzymską boginię i opiekunkę sztuki i mądrości. Miał to być rodzaj hołdu i wyrazu uznania dla roli mecenasa sztuk, jaką Sieniawska odgrywała. Jednakże, pomimo ciekawej konwencji przedstawienia, wizerunek razi artystyczną niedoskonałością. Niewątpliwie najlepiej namalowana jest twarz Sieniawskiej, wzorowana na innym jej portrecie, oddająca nie tylko jej inteligencję, ale również stanowczość i upór. Była ona osobą energiczną i potrafiącą egzekwować należności. Świadczyć o tym może choćby ponaglenie, jakie wysłała do dozorcy swoich dóbr, Zabagłowicza, pisząc: „Jeżeli mi ten niedźwiedź (o którym pisałam do Ciebie, żebyś przysłał z Wrocławia) nie stanie w tym tygodniu w Jarosławiu, bądź tego pewien, że zarykniesz jak niedźwiedź”.