Pokrzywa zwyczajna oraz motyl rusałka osetnik. H. Terafson wg Eleazara Albina

Botanika to dział biologii zajmujący się roślinami. Za jej ojca uważa się Teofrasta z Eresos, który urodził się ponad 300 lat przed naszą erą. Teofrast wniósł ogromny wkład w rozwój tej dziedziny wiedzy, napisał m.in. Badania nad roślinami czy Przyczyny powstania i rozwoju roślin.

Jednym z najsławniejszych i najbardziej zasłużonych przyrodników był Karol Linneusz. Prowadził on badania naukowe nad systemem klasyfikacji organizmów, czyli ich porządkowania i łączenia w grupy na podstawie określonych cech. W przypadku roślin o przyporządkowaniu decydowała liczba pręcików i słupków, czyli elementów budowy kwiatów. Pracował on również nad koncepcją podwójnego nazewnictwa, którą stosujemy do dziś. Zwróć uwagę, że nazwy roślin składają się z dwóch części, np. pokrzywa zwyczajna. Pierwszy człon nazwy określa rodzaj, do którego należy roślina, drugi – to tak zwany epitet gatunkowy. W obrębie jednego rodzaju może występować kilka gatunków, a na to, z którym mamy do czynienia, wskazuje właśnie drugi człon jego nazwy. Taki sam system stosuje się także w przypadku zwierząt czy grzybów.

Co ważne, badacze przyrody stosują też tak zwane nazwy naukowe, które w dużej mierze wywodzą się z łaciny lub greki. Dzięki temu naukowcy mówiący różnymi językami zawsze są w stanie porozumieć się w kwestii nazw. Nazwa naukowa pokrzywy to Urtica dioica. Pierwszy człon pochodzi od łacińskiego słowa uro znaczącego „palę, parzę”. Drugi zaś – dioica – pochodzi z greki od słów dúo – dwa, oikos – dom, czyli dwudomowy, co nawiązuje do tego, że pokrzywa jest rośliną dwupienną – wyróżniamy panie i panów pokrzywy.

Zwróć uwagę, że przy nazwach naukowych gatunków często zobaczyć można skrót literowy np. L. Czy wiesz, co on oznacza? Ten skrót mówi nam o tym, kto opisał dany gatunek, i tak „L.” oznacza, że autorem opisu był właśnie Karol Linneusz! Skrótów jest jednak o wiele więcej, tak i badaczy. Dzisiaj także opisuje się nowe gatunki, choć już zdecydowanie rzadziej niż w czasach Linneusza, czyli w wieku XVIII.

Zadanie

Wiesz już, że nazwy gatunków mogą nam wiele o nich powiedzieć. Dlatego każdy botanik musi przede wszystkim poznać wiele nazw roślin i fachowych terminów. To zadanie czeka teraz na Ciebie.

Mniszek lekarski oraz stadia rozwoju ćmy z rodzaju znamionówka. Autor Maria Sibylla Merian

Wyszukaj kilka nazw gatunków i postaraj się zrozumieć, co mogą one oznaczać. Zapisz w swoim zeszycie nazwy, które szczególnie Cię interesują, i spróbuj zdobyć informację o ich pochodzeniu. Zwróć uwagę, że niektóre z nich mogą odnosić się do wyglądu rośliny, np. babka lancetowata (nawiązanie do kształtu liści), koloru płatków, np. złoć żółta, czy pory kwitnienia, np. ziarnopłon wiosenny. Dowiedz się, jak brzmią pełne nazwy wybranych gatunków. Niektóre mogą Cię zaskoczyć!

Czy wiesz, że...?

Roślina potocznie nazywana mleczem to tak naprawdę mniszek lekarski! Drugi człon jego nazwy brzmi „lekarski”, ponieważ roślina ta ma właściwości lecznicze. Syrop z mniszka stosuje się np. przy bólu gardła, a także na kaszel, ma też inne zastosowania. Nazwa „mniszek” prawdopodobnie nawiązuje do mnichów, którzy golili włosy, pozostawiając na głowach tylko ich wąski wianuszek. Osobie, która nadała tę nazwę, pozbawiony po zdmuchnięciu nasion kwiatostan mniszka mógł przypominać właśnie głowę mnicha.

Targ warzywny, Richard Earlom wg Fransa Snydersa

Rośliny od wieków były wykorzystywane w różnym celu – jako pożywienie, leki czy do wytwarzania przedmiotów. Z surowców roślinnych ludzie tworzyli papier albo ubrania, które barwili za pomocą roślin. Z drewna budowano domy, okręty, konstruowano meble – zarówno te proste, jak i dekoracyjne. W drewniane ramy oprawiano obrazy. Z wikliny pleciono kosze. Rośliny najpierw zbierano z natury, aż w końcu nauczono się ich uprawy. Ryż czy zboża to podstawa diety wielu mieszkańców globu. Na bazie roślin powstają też nasze codzienne napoje: kawa, herbata czy soki. A czekolada? Ona też powstaje z roślin!

Król Jan III, który kazał wybudować pałac w Wilanowie, zapisał się w historii zarówno jako wielki  wojownik, jak i miłośnik natury oraz kochający ojciec rodziny. Na jego polecenie wokół pałacu założono ogrody. Część pełniła głównie funkcję ozdobną, ale inne, położone najbliżej pałacu, były ogrodami pożytkowymi – pełnymi warzyw, owoców i ziół, które trafiały na królewski stół.

Król Jan III sadzący drzewa

Czy zastanawiamy się, skąd pochodzą rośliny, które jemy – banany, jabłka, pomarańcze, kiwi czy gruszki? Jak daleką przebyły do nas drogę? Wiele lat po tym, gdy król Jan III kazał zbudować wilanowski pałac, po świecie podróżował badacz i odkrywca, człowiek, który położył podwaliny pod naukę zwaną ekologią – Aleksander von Humboldt. Gdy podróżnik ten docierał w nowe nieznane strony, badał nie tylko na przyrodę, ale także to, jak żyją tam ludzie. W wielu miejscach zauważał, że intensywna eksploatacja środowiska, także w zakresie rolnictwa, niszczy i zubaża ziemię i ostatecznie szkodzi człowiekowi. Zwracał on uwagę, że uprawy roślin zapewniające miejscowej ludności pożywienie zastępowane są przez uprawy na sprzedaż i to najczęściej przez niszczące środowisko monokultury (duże połacie upraw tego samego gatunku). Dostrzegał, iż uzależnia to lokalne społeczności od dostaw z zewnątrz, lecz czy ubogich ludzi stać na ich zakup?

Zastanów się, jaki model rolnictwa panuje teraz na świecie. Skąd i w jaki sposób pozyskujemy surowce? Jak sprawić, by były one dostępne dla wszystkich, by nikt nie cierpiał niedostatku? I żeby ich wytwarzanie i transport nie niszczyły środowiska, w którym żyjemy? Pierwszym krokiem do zrozumienia problemu jest świadomość tego, skąd pochodzą nasze codzienne produkty i jak wygląda proces ich wytwarzania. Wiele zależy od naszych konsumenckich wyborów, a dzięki wiedzy możemy sięgać po te produkty, które są bardziej przyjazne naszej planecie.

Zadanie

Krzew bawełny. P. Sluyter wg Marii Sibylli Merian

Spójrz na przedmioty, których używasz, i na swoje posiłki okiem botanika. Zastanów się, które przedmioty codziennego użytku powstały z roślin. Jak myślisz, z czego wykonano Twój zeszyt obserwacji? Czy Twoje ubrania zawierają surowce pochodzące z roślin? A meble? Czy zjadłeś dziś na śniadanie, obiad, kolację jakąś roślinę? Czy chleb wytworzony jest z roślin? A makaron, płatki śniadaniowe? Zastanów się, jakie rośliny wykorzystano do przygotowania Twoich posiłków, oraz które ich części dziś zjadłeś: nasiona, korzenie, liście, kwiaty? Skąd one pochodzą i jak są uprawiane? Czy są to lokalne produkty, czy z dalekich stron?

Grafika przedstawiająca ogrodowe rośliny i zwierzęta, Jacob Hoefnagel wg Jorisa Hoefnagela

Przyroda pełna jest zależności. Żaden organizm – czy to roślina, zwierzę, grzyb, czy najdrobniejsza bakteria – nie są w stanie funkcjonować samodzielnie. Wszyscy jesteśmy częścią tego makrokosmosu.

Wygląd różnych gatunków, ich budowa oraz sposób życia stanowią efekt nieustannej adaptacji do środowiska. Na przykład zadanie kwiatów polega na jak najskuteczniejszym rozprzestrzenianiu pyłku. Ich wygląd wynika więc z tego, kto uczestniczyć będzie w procesie zapylania. Wiesz już z poprzednich zadań, iż dzięki zapylaniu powstają owoce. Dzięki owocom rośliny przyciągają różne zwierzęta, które z tych owoców chętnie skorzystają, a wiele z nich pomaga w rozsiewaniu nasion. Nauka zajmująca się zależnościami między organizmami to ekologia, choć w znaczeniu potocznym zdarza się nam używać tego słowa w innym kontekście. Mówimy często, że coś jest ekologiczne, czyli przyjazne dla środowiska. I tak ekologiczne mogą być materiałowe torby wielokrotnego użytku, które powodują, że nie używamy toreb jednorazowych wykonanych z tworzywa sztucznego.

Ale słowa „ekologiczny” możemy używać także w stosunku do ogrodu. Popatrz na załączoną grafikę. Każdy ogród to sieć zależności. W ekologicznych ogrodach nie stosuje się chemicznych środków ochrony roślin, tylko wykorzystuje się pomoc zwierząt i wzajemne wsparcie, jakiego mogą udzielać sobie różne gatunki warzyw, ziół i kwiatów.

Barczatka malinówka i jeżyna, H. Terafson wg Eleazara Albina

Przykłady zależności i dobrej współpracy w ogrodzie:

• Sadzenie nagietków lekarskich wśród warzyw – nagietek będzie je wspierał, oczyszczając glebę ze szkodników. Taki rodzaj nasadzeń nazywamy uprawą współrzędną.
• Ogórki zawierają mnóstwo witamin, minerałów i nawadniają organizm. Niestety młode ogórki często padają ofiarą ślimaków. Jeśli stworzymy w ogrodzie warunki dla drapieżników: pająków, ptaków, ropuch czy jeży, pomogą one chronić nasze uprawy.
• Groch zwyczajny oraz inne rośliny z rodziny bobowatych mają charakterystyczne kwiaty, które nazywamy motylkowymi (poprowadzimy przez nie tylko jedną oś symetrii!). Po zapyleniu przekształcają się one w strąki. Dzięki symbiozie z bakteriami groch wzbogaca glebę w azot.
• Kwiaty w ogrodzie nie tylko cieszą nasze oczy, ale także stanowią bazę pokarmową dla owadów zapylających. Warto mieć w ogrodzie rośliny o różnym terminie kwitnienia i różnej budowie. Na grafice przedstawiono kwiaty grochu, kwiatostany nagietka (koszyczki) oraz goździk i czarnuszkę damasceńską, która jest także cenioną przyprawą.
• Bezkręgowce to ważni mieszkańcy ogrodu. Motyle dzienne i motyle nocne jako postaci dorosłe zapylają nasze uprawy. Obecność gąsienic jednak mniej cieszy ogrodników. Warto wiedzieć, że gąsienice motyli związane są z konkretnymi gatunkami roślin, które nazywamy roślinami żywicielskimi. Tylko w niektórych przypadkach są to rośliny uprawne, najczęściej jednak zależność ta dotyczy roślin dzikich.

Zadanie

Gniazdo i jaja gołębia grzywacza, Jan Christiaan Sepp

Spróbuj spojrzeć na otaczającą Cię naturę okiem ekologa. Oglądając dzieła sztuki na wystawie lub spacerując po ogrodach, zwróć uwagę na relacje rośliny – zwierzęta. Spróbuj zaobserwować proces zapylania, zobacz, gdzie ptaki budują swoje gniazda i co stanowi materiał do ich budowy. Wybierz dowolny gatunek rośliny i spróbuj odnaleźć jak najwięcej powiązań między nim a zwierzętami. Zastanów się, dla jakich zwierząt stanowi on pokarm, kto zapyla jego kwiaty, w jaki sposób rozsiewane są jego nasiona, czy gatunek ten może stanowić dom dla jakichś zwierząt.

Wiąz i grab, fot. Julia Dobrzańska

Zastanawiasz się czasem, ile gatunków zwierząt czy roślin występuje na Ziemi? Wielu naukowców również nad tym duma. W wiesz co – odpowiedź wcale nie jest oczywista! W toku licznych badań oszacowano, że liczba wszystkich gatunków na Ziemi waha się od 5,3 miliona  do nawet 1 biliona! Wrażenie robią zarówno same liczby, jak i rozpiętość między nimi. Z czego właściwie to wynika? Trudno jest policzyć wszystkie formy życia: wiele z nich żyje w niedostępnych siedliskach (jak morskie głębiny), część jest zbyt mała, by je dostrzec, niektóre zaś skrywają się tam, gdzie nawet nie myślimy ich szukać. Ta wielka różnorodność to jeden z największych skarbów naszej planety. Aby ją chronić, musimy ją lepiej poznać.

Do opisywania różnorodności stosujemy różne narzędzia. Bogactwo gatunkowe mówi nam o liczbie gatunków występujących  na danym obszarze. Możemy też wziąć pod uwagę, jak bardzo każdy z nich jest liczny – wówczas mówimy o różnorodności biologicznej. W poprzednim zadaniu poznaliśmy metody rozpoznawania konkretnych gatunków. Z taką wiedzą możemy pójść krok dalej i podjąć jeszcze dokładniejsze działania.

W badaniu otaczającego nas świata warto korzystać z mądrych źródeł, które pomogą nam dojść do prawdziwych rozwiązań. Takimi źródłami są klucze do oznaczania roślin. Korzystanie z klucza przypomina trochę rozwiązywanie zagadek. Na początku klucz pyta nas o ogólne cechy roślin, np. czy ma okrągłe, czy podłużne liście, czy są one koloru zielonego? Wraz z dokonaniem kolejnych oznaczeń klucz wskazuje coraz dokładniejsze cechy. Dzięki nim możemy odróżnić rośliny po niekiedy bardzo subtelnych, niemal niedostrzegalnych na pierwszy rzut oka cechach. To dość żmudna praca, jednak rozpoznanie rośliny za pomocą klucza stanowi najdokładniejszą metodę.

Oprócz kluczy do oznaczania pomocne w identyfikacji będą także książki zielnikowe lub internet. W dawnych czasach zaobserwowane rośliny uwieczniano na papierze, by kolejne osoby mogły im się przyglądać i dostrzegać szczegóły. W pałacu prezentowana jest teraz wystawa Rośliny i zwierzęta. Atlasy historii naturalnej w epoce Linneusza, która ukazuje zbiór takich właśnie dzieł. Niemal idealnie odwzorowują one rzeczywisty wygląd roślin. Stworzenie ich wymagało mnóstwa pracy i wnikliwej obserwacji. Zapraszamy do zwiedzania wystawy, aby przyjrzeć się z bliska ilustracjom roślin. Następnie udajcie się do parku i spróbujcie odszukać je w terenie!

Zadanie

Wiesz już, na czym polega praca z kluczem do oznaczania roślin. Sprawdźmy, czy poradzisz sobie z ich użyciem. Poniżej znajduje się ścieżka do poznania gatunków drzew o podobnych do siebie liściach. Odpowiedz na pytania, żeby rozwiązać dendrologiczną zagadkę!

1. Liście jajowate, zaostrzone u wierzchołka:

Tak → przejdź do pytania numer 2
Nie → przejdź do pytania numer 1a

1a. Liście wydłużone i twarde:

Tak → przejdź do pytania numer 2a
Nie → przejdź do pytania numer 1

2. Brzeg liścia piłkowany:

Tak → przejdź do pytania numer 3
Nie → przejdź do pytania numer 2a

2a. Brzeg liścia gładki:

Tak → wawrzyn szlachetny (znany jako laur)
Nie → przejdź do pytania numer 2

3. Liść asymetryczny u nasady

Tak → wiąz szypułkowy
Nie → grab pospolity

---

Jeśli to zadanie okazało się dla Ciebie za proste, to zwiększamy poziom. Na podstawie poniższych zdjęć liści drzew z wilanowskich ogrodów skonstruuj własny klucz do oznaczania roślin. Możesz wzorować się na pytaniach z poprzedniej części. Zwróć uwagę na inne cechy, które pomogą Ci w opisie.

Robinia akacjowa, fot. Julia Dobrzańska

Kasztanowiec biały, fot. Julia Dobrzańska

Dąb szypułkowy, fot. Julia Dobrzańska

Szczawik zajęczy, Michel Poisson

Ale zaraz, co to właściwie znaczy „zinwentaryzować”?

Inwentaryzacja to nic innego jak sprawdzenie zasobów – czyli najczęściej policzenie, ile czegoś jest. Proste, prawda? Inwentaryzować możemy różne elementy: konkretne gatunki występujące na określonym obszarze, ale też liczbę osobników z danego gatunku (np. liczba stokrotek na trawniku). Inwentaryzację przeprowadza się, by poznać stan danego miejsca, ocenić jego atrakcyjność oraz – co ważniejsze – by dowiedzieć się, czy coś mu zagraża. Przeprowadzenie takiego badania pozwala ocenić, czy zasoby danego środowiska się zmieniają. Gdy jednego roku spotkamy w parku 30 gatunków roślin, a kolejnego już tylko 15, wówczas wiemy, że dzieje się coś niepokojącego, co wpływa na spadek liczby roślin. Być może pojawiło się jakieś zagrożenie w postaci owadów osłabiających ich korzenie, a może na łąkę dostały się szkodliwe substancje, które uniemożliwiły wzrost i rozwój niektórych gatunków… Takie obserwacje umożliwiają ocenę stanu środowiska. Dzięki informacjom o jego zmieniającym się stanie możemy szybciej zacząć działać! Wiedza ta pozwala nam zostać lekarzem środowiska – zdiagnozujemy, co mu dolega, i ustalimy, jak mu pomóc.

Miodunka plamista, Michel Poisson

Każdy lekarz przed postawieniem diagnozy powinien posiąść odpowiednią wiedzę. By zinwentaryzować dany teren, my także powinniśmy wiedzieć, jak to zrobić. Istnieją różne metody pozwalające na rozpoznanie gatunków w danym środowisku. Pierwszą z nich jest korzystanie z atlasów roślin lub kluczy do ich oznaczania (o kluczach dowiesz się więcej w następnym zadaniu). Książki botaniczne zawierają bardzo szczegółowy opis konkretnych elementów roślin, niezbędny do precyzyjnego rozpoznania gatunku. Jeśli nie znamy się za dobrze na roślinach, możemy spróbować sklasyfikować je, dokonując podziału na morfogatunki. Polega to na podziale roślin na różne gatunki bez ich nazywania (np. morfogatunek A, morfogatunek B…). Podział ten wykonujemy w oparciu o cechy zewnętrzne (morfologię) roślin. Metoda ta nie wymaga od nas specjalistycznej wiedzy i dużej ilości czasu na szczegółową analizę. Podczas rozpoznawania roślin często pojawiają się jednak błędy polegające na mylnym oznaczeniu podobnych do siebie gatunków (jak szczawik zajęczy i koniczyna biała). Trudno jest też oznaczyć rośliny w różnych fazach cyklu. Na przykład siewki, czyli małe drzewa wyrastające z nasion, są zupełnie niepodobne do wysokich drzew. Taka trudność w rozpoznaniu gatunku występuje też u niektórych roślin zielnych (przykładem może być miodunka, której płatki zmieniają kolor z różowego na niebieski). W takich wypadkach wiedza i klucze do oznaczania mogą okazać się niezbędne.

Poznanie zasobów środowiska wokół nas stanowi podstawę do właściwej i skutecznej ochrony. Ty także możesz w ten sposób chronić przyrodę! Jeśli chcesz dowiedzieć się, jak to robić, wykonaj zadanie!

Zadanie

Wiesz już, czym jest inwentaryzacja. Pora sprawdzić, czy potrafisz wykorzystać tę wiedzę w praktyce. Zadanie polega na zinwentaryzowaniu kawałka trawnika w wilanowskich ogrodach (sprawdź na mapie przy wejściu do ogrodów, gdzie znajdują się miejsca do wypoczynku na trawie) lub w Twojej okolicy. Zanim zaczniesz zabawę, dowiedz się, czego będziesz potrzebować.

Przygotuj:

• hula-hop lub dowolnej wielkości ramkę,
• zeszyt i ołówek do notowania swoich obserwacji.

Następnie udaj się na spacer, znajdź kawałek trawnika, który nie odróżnia się od reszty otoczenia – czyli jest dla niego reprezentatywny. Połóż hula-hop lub ramkę na trawie – w ten sposób wyznaczysz powierzchnię, którą będziesz inwentaryzować. Twoje zadanie polega na odszukaniu wszystkich gatunków (lub morfogatunków) roślin znajdujących się na powierzchni badawczej. Policz, ile osobników danego gatunku się tu znajduje. Uważaj, by szukając roślin, żadnej na zadeptać, to może utrudnić rozpoznanie! Zapisz wyniki w swoim notesie obserwatora. Możesz wykonać takie inwentaryzacje w różnych miejscach i stwierdzić, gdzie jest więcej gatunków. Pamiętaj, by wykonywać inwentaryzację w tym samym czasie – rośliny pojawiają się sezonowo, w różnych porach roku możesz zaobserwować zupełnie inne gatunki.

Męczennica groniasta, Johann Simon Kerner

Każdy organizm ma określone potrzeby, których zaspokojenie pozwala mu przetrwać. Czego do życia potrzebują rośliny? Jako organizmy samożywne mają nieco odmienne wymagania od zwierząt czy grzybów. Mają zdolność prowadzenia fotosyntezy. W procesie tym z energii słonecznej, wody i dwutlenku węgla wytwarzane są węglowodany, stanowiące pokarm rośliny, a produktem ubocznym jest tlen, którym oddychamy.

Rośliny, tak jak wszystkie organizmy, konkurują o zasoby. Choć wydaje nam się, że energia słoneczna się nie wyczerpuje i każdy może z niej dowolnie korzystać, to już dostęp do niej podlega ograniczeniom. Dlatego rośliny pną się ku górze. Drzewa np. wytwarzają w tym celu silne pnie, które wznoszą ich ulistnione konary jak najwyżej, ponad wierzchołki innych drzew. Inną strategią może być tworzenie wąsów czepnych – czyli modyfikacji pędów, dzięki której roślina może się wspinać. Taką adaptację obserwujemy np. u męczennicy, którą możesz też znać pod nazwą marakuja.

Kolejnym potrzebnym zasobem jest woda. Na niektórych obszarach bywa ona trudno dostępna, a w związku z negatywnymi zmianami zachodzącymi w środowisku przyrodniczym w wielu miejscach na świecie te trudności rosną. Rośliny pobierają wodę przede wszystkim przez korzenie, a następnie transportują ją do innych organów. Gatunki występujące na obszarach suchych adaptują się do swojego środowiska na różne sposoby. Ciekawą grupą roślin są np. sukulenty – rośliny te znoszą długotrwałe susze dzięki możliwości gromadzenia zapasów wody w okresach jej dostępności. Woda gromadzona jest w liściach, łodygach, ewentualnie w korzeniach. Rośliny te posiadają specjalny rodzaj tkanki zwanej miękiszem wodnym. Organy, w których ona występuje, są mięsiste, grube, o kształcie walcowatym lub kulistym. Przykładem sukulentu jest przedstawione na ilustracji eonium drzewiaste. Oglądając ryciny prezentujące różne gatunki roślin czy spacerując po ogrodach, zwracajmy uwagę na ich przystosowania. Należą do nich wspomniane już wąsy czepne, liście lub łodygi magazynujące wodę, ukryte pod ziemią organy, takie jak bulwy, cebule lub kłącza, które w naszej strefie klimatycznej mogą służyć roślinom do przetrwania zimy. Mogą to być także długie ogonki liściowe grzybieni, które pozwalają ich blaszkom liściowym pływać po powierzchni wody.

Zadanie

Eonium drzewiaste, Pierre-Joseph Redouté

Potrzeby roślin poznasz, obserwując je w naturze, uprawiając w ogrodzie lub na parapecie. Możesz obserwować ich wzrost i badać, jak wpływają na niego zmienne warunki otoczenia, takie jak dostępność światła i wody. Możesz także przeprowadzić prosty eksperyment z wykorzystaniem nasion rzeżuchy. Potrzebne będą: trzy talerzyki, podłoże, np. lignina lub wata, nasiona rzeżuchy, pudełko np. tekturowe, większe od talerzyków. Postaw talerzyki na słonecznym parapecie. Na każdym umieść podłoże i wysyp na nie nasiona rzeżuchy. Dwa z nich podlej, a jeden pozostaw suchy. Jeden z podlanych talerzyków zakryj pudełkiem. Te dwa talerzyki – jeden odkryty i jeden zakryty – regularnie podlewaj, tak by podłoże było stale wilgotne. Suchy talerzyk pozostaw zaś bez wody przez cały czas trwania eksperymentu. Opisz badanie w swoim zeszycie obserwatora. Zanotuj obserwacje po 1 dniu, po 3 dniach i po tygodniu. Wyrośniętą, zieloną rzeżuchę zjedz z kanapką! J

Poziomka pospolita, Michel Poisson

Obiektem badań botaników są rośliny. Skąd jednak wiemy, że dany organizm jest rośliną, czyli zaliczamy go do królestwa roślin? Aby to określić, musimy zwrócić uwagę zarówno na jego budowę, jak i na funkcje życiowe. Większość roślin jest samożywna – potrafią one w drodze fotosyntezy wytworzyć pokarm, choć w tej grupie zdarzają się też rzadkie przypadki organizmów cudzożywnych. Rośliny zazwyczaj są stale przytwierdzone do podłoża, nie mają zdolności do aktywnego ruchu, a na nowe obszary przenoszą się np. dzięki nasionom.

Kiedyś do roślin zaliczano również grzyby, teraz jednak stanowią one odrębne królestwo. Grzyby nie są organizmami samożywnymi. Zagłębiając się bardziej w ich budowę, warto zauważyć, że u większości grzybów elementy szkieletowe ścian komórkowych zbudowane są z chityny, a nie tak jak u roślin z celulozy. Niektóre grzyby są tak ściśle związane z roślinami lub bakteriami, że tworzą odrębną grupę organizmów, którą nazywamy porostami.

Granicznik płucnik - porost. Michel Poisson

W obrębie botaniki wyróżniamy wiele działów. Budową wewnętrzną zajmuje się anatomia, zewnętrzną – morfologia, klasyfikacją i nazewnictwem – taksonomia, inne działy to np. fizjologia – nauka o procesach życiowych, lub ekologia, czyli nauka o wzajemnych odziaływaniach roślin między sobą, relacjach z innymi organizmami oraz ze środowiskiem. Naukę o zbiorowiskach roślinnych nazywamy z kolei fitosocjologią. Botanicy mogą także zajmować się wybraną grupą roślin i tak na przykład badaczy drzew nazywamy dendrologami, a mszaków – briologami.

Może zastanawiasz się, jak wygląda praca botanika? Różni się ona w zależności od specjalizacji. Niektórzy badacze roślin spędzają dużo czasu w terenie, np. w lasach lub na łąkach, inni zaś w laboratoriach. Każdy botanik wybiera specjalizację, w której chciałby się doskonalić. Warto jednak spróbować swoich sił w różnych dziedzinach, by przekonać się, która nas najbardziej interesuje. Pierwsze zadanie odnosiło się przede wszystkim do taksonomii roślin, dziś zajmijmy się ich morfologią, czyli budową zewnętrzną.

Zadanie

Cebulica peruwiańska, Johann Simon Kerner

Większość roślin, które spotykasz w czasie spaceru w parku czy na łące, składa się z części podziemnej i nadziemnej. Pod ziemią znajdują się korzenie, a nad powierzchnią pędy, których elementami są łodygi, liście, kwiaty lub owoce. Każda część rośliny pełni ważne funkcje. Korzenie pobierają z ziemi wodę i substancje odżywcze, a także mocują roślinę w glebie. Pod ziemią mogą znajdować się także bulwy, czyli przekształcone części korzeni lub łodyg, które pomagają roślinie przetrwać zimę, a także służą do rozmnażania, czyli wytwarzania nowych osobników. Inne możliwe modyfikacje części roślin, które pełnią takie funkcje, to kłącza lub cebule. Modyfikacjom mogą ulegać także inne części roślin, np. liście lub całe pędy. Jednak podstawową funkcją liści jest prowadzenie procesu fotosyntezy. Kwiaty zaś służą rozmnażaniu i w tym samym celu roślina wytwarza owoce. Nie robią one tego dla nas, to ich sposób na zapewnienie przetrwania gatunku. W przypadku kwiatów i owoców mówimy o rozmnażaniu generatywnym – płciowym, w przypadku bulw, cebul czy kłączy mówimy o rozmnażaniu wegetatywnym, czyli bezpłciowym.

Wiesz już, z jakich części zbudowane są rośliny i czemu one służą. Przyjrzyj się różnym gatunkom i zwróć uwagę na to, jak wyglądają ich liście, łodygi, kwiaty i owoce. Czym się charakteryzują? Bądź uważnym obserwatorem, zwracaj uwagę na kształty, kolory oraz liczby, np. płatków czy pręcików. Wybierz dwóch przedstawicieli dowolnych gatunków i spróbuj powiedzieć, czym się różnią. Wykonaj rysunek, podpisz części roślin. Postaraj się, by Twój rysunek oddawał jak najwierniej zaobserwowaną przez Ciebie roślinę.

Pokrzywa zwyczajna oraz motyl rusałka osetnik. H. Terafson wg Eleazara Albina

Botanika to dział biologii zajmujący się roślinami. Za jej ojca uważa się Teofrasta z Eresos, który urodził się ponad 300 lat przed naszą erą. Teofrast wniósł ogromny wkład w rozwój tej dziedziny wiedzy, napisał m.in. Badania nad roślinami czy Przyczyny powstania i rozwoju roślin.

Jednym z najsławniejszych i najbardziej zasłużonych przyrodników był Karol Linneusz. Prowadził on badania naukowe nad systemem klasyfikacji organizmów, czyli ich porządkowania i łączenia w grupy na podstawie określonych cech. W przypadku roślin o przyporządkowaniu decydowała liczba pręcików i słupków, czyli elementów budowy kwiatów. Pracował on również nad koncepcją podwójnego nazewnictwa, którą stosujemy do dziś. Zwróć uwagę, że nazwy roślin składają się z dwóch części, np. pokrzywa zwyczajna. Pierwszy człon nazwy określa rodzaj, do którego należy roślina, drugi – to tak zwany epitet gatunkowy. W obrębie jednego rodzaju może występować kilka gatunków, a na to, z którym mamy do czynienia, wskazuje właśnie drugi człon jego nazwy. Taki sam system stosuje się także w przypadku zwierząt czy grzybów.

Co ważne, badacze przyrody stosują też tak zwane nazwy naukowe, które w dużej mierze wywodzą się z łaciny lub greki. Dzięki temu naukowcy mówiący różnymi językami zawsze są w stanie porozumieć się w kwestii nazw. Nazwa naukowa pokrzywy to Urtica dioica. Pierwszy człon pochodzi od łacińskiego słowa uro znaczącego „palę, parzę”. Drugi zaś – dioica – pochodzi z greki od słów dúo – dwa, oikos – dom, czyli dwudomowy, co nawiązuje do tego, że pokrzywa jest rośliną dwupienną – wyróżniamy panie i panów pokrzywy.

Zwróć uwagę, że przy nazwach naukowych gatunków często zobaczyć można skrót literowy np. L. Czy wiesz, co on oznacza? Ten skrót mówi nam o tym, kto opisał dany gatunek, i tak „L.” oznacza, że autorem opisu był właśnie Karol Linneusz! Skrótów jest jednak o wiele więcej, tak i badaczy. Dzisiaj także opisuje się nowe gatunki, choć już zdecydowanie rzadziej niż w czasach Linneusza, czyli w wieku XVIII.

Zadanie

Wiesz już, że nazwy gatunków mogą nam wiele o nich powiedzieć. Dlatego każdy botanik musi przede wszystkim poznać wiele nazw roślin i fachowych terminów. To zadanie czeka teraz na Ciebie.

Mniszek lekarski oraz stadia rozwoju ćmy z rodzaju znamionówka. Autor Maria Sibylla Merian

Wyszukaj kilka nazw gatunków i postaraj się zrozumieć, co mogą one oznaczać. Zapisz w swoim zeszycie nazwy, które szczególnie Cię interesują, i spróbuj zdobyć informację o ich pochodzeniu. Zwróć uwagę, że niektóre z nich mogą odnosić się do wyglądu rośliny, np. babka lancetowata (nawiązanie do kształtu liści), koloru płatków, np. złoć żółta, czy pory kwitnienia, np. ziarnopłon wiosenny. Dowiedz się, jak brzmią pełne nazwy wybranych gatunków. Niektóre mogą Cię zaskoczyć!

Czy wiesz, że...?

Roślina potocznie nazywana mleczem to tak naprawdę mniszek lekarski! Drugi człon jego nazwy brzmi „lekarski”, ponieważ roślina ta ma właściwości lecznicze. Syrop z mniszka stosuje się np. przy bólu gardła, a także na kaszel, ma też inne zastosowania. Nazwa „mniszek” prawdopodobnie nawiązuje do mnichów, którzy golili włosy, pozostawiając na głowach tylko ich wąski wianuszek. Osobie, która nadała tę nazwę, pozbawiony po zdmuchnięciu nasion kwiatostan mniszka mógł przypominać właśnie głowę mnicha.