Ogród przy południowym skrzydle pałacu wilanowskiego powstawał etapami w miejscu wcześniejszego pleasure ground. Obecnie znany jest jako Ogród Różany. Miejsce to zostało wybrane ze względu na bezpośrednie położenie przy apartamentach mieszkalnych Augusta i Aleksandry Potockich, płaskie ukształtowanie terenu, dostęp do wody oraz południową ekspozycję sprzyjającą wczesnemu rozwinięciu kwiatów. Założenie zostało ukończone w latach 1855–1856 i powstało według projektu architekta Bolesława Pawła Podczaszyńskiego, który nawiązał do idei ogrodu tajemnego (wł. giardino segreto). Ogród stworzono równolegle z niedużą cieplarnią zwaną również „oranżerią pałacową”. Niewielki obszar o powierzchni prawie 2500 m kw. pełnił funkcję prywatnego zakątka właścicieli i był zamknięty dla publiczności odwiedzającej muzeum. Od wschodu został wydzielony ziemną rampą wspartą o ceglane mury oporowe, akcentowaną dwoma poprzecznymi żelaznymi pergolami. Rampa stanowiła łącznik z dawnym ogrodem barokowym, otwartą wówczas galerią ogrodową pałacu oraz parkiem krajobrazowym. Od południa natomiast Ogród Kwiatowy oddzielony był niskim murkiem z półkolistym występem podkreślającym główną oś kompozycji. Na całej długości ozdabiały go rytmicznie rozmieszczone wazy na rośliny ozdobne.
Ogród został ukształtowany w duchu nurtu gardenesque w modnym wówczas stylu neorenesansowym, zwanym również stylem włoskim. Geometryczny układ kwater sprzyjał bowiem eksponowaniu wielu roślin ozdobnych na stosunkowo małym terenie. Zwornikiem kompozycji ogrodu, i jednocześnie zalążkiem jego powstania, była fontanna zwieńczona rzeźbą Chłopiec z łabędziem autorstwa śląskiego artysty Theodora Erdmanna Kalidego, odlaną w warszawskiej fabryce Minterów. Dekorację ogrodu uzupełniały ceramiczne rzeźby: skrzydlata Wiktoria posadowiona na sztucznie usypanym pagórku ujętym w ozdobny mur oporowy, alegorie Zgody, Pszczelarstwa, Rolnictwa i Rybołówstwa, para psów, kandelabry, wazony i taborety ogrodowe wykonane w Ernst March’s Thonwaaren Fabrik w Charlottenburgu. Wejście do oranżerii ozdabiały rośliny doniczkowe oraz dwa lwy, a środki kwater przy fasadzie pałacu – wazy na trójnogach.
Regularne kwatery Ogrodu Kwiatowego obwiedziono niskimi żywopłotami z bukszpanu wieczniezielonego (Buxus sempervirens L.) i obsadzono bogatą kompozycją roślin. Pierwszą grupę stanowiły róże nazwane u Stanisława Jasińskiego „różami krzaczastymi” oraz „różami sztamowymi” (róże pienne). Autor nie podaje ich konkretnych nazw, ale w dalszej części swojego katalogu wymienia najpopularniejsze gatunki i ich grupy. Są to: róża burbońska (Rosa × burboniana [Thory] N.H.F.Desp.), róża stulistna (Rosa × centifolia L.), róże remontantki (Rosa hybrida bifera hort.), róże herbaciane (Rosa × odorata var. odorata), Rosa × noisettiana Thory, róża bengalska (Rosa chinensis Jacq.) oraz róża jeżynolistna (Rosa rubifolia) o nieznanym obecnie statusie taksonomicznym. W wilanowskim Ogrodzie Kwiatowym rosły również fuksje (Fuchsia × standishii J.Harrison) i pelargonie rabatowe (Pelargonium zonale [L.] L'Hér.) oraz rośliny jednoroczne: plektrantusy (Plectranthus L'Her.), zwane również koleusami, porcelanki (Nemophila Nutt. ex W.P.C.Barton), smagliczki nadmorskie (Lobularia maritima [L] Desv.), werbeny (Verbena L.), lewkonie (Matthiola R. Br.), które po przekwitnięciu były zastępowane astrami chińskimi (Callistephus chinensis [L.] Nees). Kompozycję uzupełniały rośliny egzotyczne: alternantery (Alternanthera Forssk.), kolokazje jadalne (Colocasia esculenta [L.] Schott) i pacioreczniki indyjskie (Canna indica L.) obsadzone kolczatką (Cenchrus ciliaris L.). W niszach wzdłuż muru i pergoli ustawiono drzewka pomarańczy gorzkiej (Citrus × aurantium L.) wraz z innymi roślinami doniczkowymi.
Ogród był różnie oceniany w XIX-wiecznej literaturze. Hipolit Skimbrowicz w słynnym albumie Willanów… relacjonował: „Jest to część zwana Ogrodem Kwiatowym, oddzielona na wyłączny użytek właścicielki Willanowa; stosunkowo niewielka, ale pełna wdzięku i stanowiąca jakby dalszy ciąg salonu i oszklonej altany, spod której na nią wnijście się otwiera”. Z kolei Edmund Jankowski pisał w „Ogrodniku Polskim” w 1890 r.: „Przechodzimy do ogródka przed apartamentem zajmowanym przez hrabinę właścicielkę. Mnóstwo tu kwiatów i kobierców kwiatowych, powiedzielibyśmy za wiele. Naturalnie rzucają się w oczy przede wszystkim prześliczne kląbiki z begonii bulwiastych [Begonia × tuberhybrida Voss], z których najozdobniejsze wykonane są z odmiany nitida rubra, o kwiatach czerwonych, drobnych, lecz nad wyraz obfitych. W głębi wspaniałe dwie grupy z trzciny hiszpańskiej (Arundo donax) [Arundo donax L.] nadają niezwykły charakter.” Dokładny skład gatunkowy roślin uprawianych w Ogrodzie Kwiatowym podaje ogrodnik Stanisław Jasiński, w cytowanym niżej odpisie książki z 1879 r.
Stanisław Jasiński, Wzory i plany ogrodów zastosowane do potrzeb naszego kraju oraz wzory kobierców kwiatowych z 16 tablicami planów i opisem hodowli stosownych roślin, Warszawa 1879.
[s. 43] TABLICA X.
Przedstawia parter kwiatowy w Wilanowie. Zajmuje on prawą stronę pałacu w wystawie południowej na całą długość bocznego budynku, w którym jest mieszkanie właścicielki. Wyjście na parter ozdobione szklarnią z bogatą dekoracyą roślin. Po lewej stronie wprost pałacu rozciąga się ogród spacerowy, między ogrodem a pałacem poza rysunkiem, mieszczą się różne budowle, na przodzie zaś rysunku sztachety żelazne na podmurowaniu z furtką, przy wejściu po prawej stronie w galeryi mieści się posąg króla Jana Sobieskiego na koniu, tratującego turków, pośrodku wodotrysk w cementowem obmurowaniu, do którego na podstawie kilkastopowej umieszczona figura skrzydlata wyrzuca z dzioba wodę, wkoło tego wodozbioru rosną w gruncie rośliny liściaste np. Caladium i t. p. Wszystkie grządki kwiatowe obsadzone są bukszpanem nizko strzyżonym. Z lewej strony i przy wejściu w półcyrklach ustawiają się na lato pomarańcze w kubłach obstawianych doniczkami roślin. Pas szeroki ziemi między parterem a ogrodem, zasadzony różami krzaczastemi. Przy wejściu tak samo są róże krzaczaste w rabacie najpiękniejszych odmian. Gust w urządzeniu tego parteru nie jest wykwintny, lecz przy umiejętnem dobraniu roślin podobać się może; nie tyle bowiem stanowi tu deseń, ile gustowne zastosowanie roślin, dobranie gry w kolorach, i tym podobne ozdoby, nadają miły wdzięk takiemu urządzeniu.
[s. 44]
Ulice w rysunku są znacznie zwężone dla szczupłości miejsca w planie.
Litera A, oznacza pałac – B, szklarnią – C, wodotrysk.
Rośliny w parterze.
1) Róże krzaczaste.
2) Coleus.
3) Pelargonie.
4) Fuchsie.
5) Canny obsadzone pennisetum longistillum.
6) Alternanthery.
7) Verbeny.
8) Lewkonie, po okwitnieniu tychże sadzi się astry.
9) Caladium, i różne rośliny trawiaste.
10) Alternanthery i Alyssum martimum folis varie.
11) Róże sztamowe.
12) Niskie roślinki, jak Alternanthery, Nemophille, i. t. p.
13) Verbeny.
14) Lewkonie, po nich astry.
15) Miejsce na rośliny doniczkowe.
16) Pomarańczowe drzewa obstawione roślinami w doniczkach.
17) Wejście do ogrodu.
18) Wejście z tarasu.
Rośliny te posłużyć tylko mogą za wskazówkę ludziom niefachowym, każdy bowiem ogrodnik, czy miłośnik doświadczony, wie dobrze, jakich roślin ma użyć, częstokroć zaś musimy zastąpić takiemi, jakie posiadamy.
Dziękuję Łukaszowi Przybylakowi za zwrócenie uwagi na temat wilanowskiego Ogrodu Kwiatowego oraz konsultacje merytoryczne niniejszego artykułu.
![Plan sytuacyjny Wilanowa z 1683 r. Juliusz Starzyński, Wilanów. Dzieje budowy pałacu za Jana III, [w:] Studia do dziejów sztuki w Polsce, t. 5, Varsoviana 2, Warszawa 1933, s. 25](https://www.wilanow-palac.pl/image.php/42992_article_list/plan_sytuacyjny_wilanowa_z_1683_r_juliusz_starzynski_wilanow_dzieje_budowy_palacu_za_jana_iii_w_studia_do_dziejow_sztuki_w_polsce_t_5_varsoviana_2_warszawa_1933_s_25.jpg)
