Marek Elas prezentuje upierzenie samca bogatki, fot. Wojciech Holnicki

Intymne życie ptaków – rozmowa z Markiem Elasem, ornitologiem

Co jest fascynującego w podglądaniu ptaków?

Najfajniejsze jest to, że można to robić wszędzie i zawsze – o każdej porze roku i każdej porze dnia. Ptaki opanowały w zasadzie wszystkie siedliska na świecie, może oprócz pustyni i ekstremalnie zimnych rejonów. W naszej strefie klimatycznej występują absolutnie wszędzie, opanowały lasy, pola, wody. Dlatego tę pasję można realizować niemal bez ograniczeń.

Dużą korzyść stanowi możliwość, a nawet konieczność, przebywania na powietrzu, wśród natury, co zawsze dobrze robi człowiekowi. Najprzyjemniejszą sprawą w podglądaniu ptaków jest zaobserwowanie ciekawego gatunku albo obserwacja ptaków w niecodziennych okolicznościach, czy zachowujących się w ciekawy sposób.

Tak naprawdę im dłużej obserwujemy ptaki, im więcej czasu na to poświęcimy, tym więcej jesteśmy w stanie dostrzec. W zasadzie nie da się dotrzeć do takiej granicy, za którą można powiedzieć, że już się wszystko widziało.

Czyli nie ma ekspertów, których już nic nie zaskoczy?

Nie, zawsze jest pole do rozwoju.

Na czym polegają ciekawe okoliczności obserwacji ptaków?

Zupełnie czym innym jest obserwacja krogulca siedzącego na gałęzi, a czym innym dostrzeżenie krogulca atakującego sikory przy karmniku. Co innego oglądać mewy w parku miejskim, a co innego – oglądać mewy w kolonii lęgowej, kiedy karmią swoje młode. Co innego obserwować ptaki żerujące lub lecące w powietrzu, a co innego obserwować ptaki odganiające drapieżnika spod gniazda.

Ornitolog z modraszką, fot. Katarzyna Kozłowska

A jakie są Twoje najciekawsze obserwacje?

To są momenty wchodzenia w to najbardziej intymne życie ptaków, czyli okres lęgowy – kiedy prowadzimy badania i szukamy gniazd ptaków, kiedy możemy przyjrzeć się gniazdom, jajom, może nawet pisklętom. To najbardziej ukryty element życia ptaków i aby się do niego zbliżyć, musimy podjąć duży wysiłek. Na ten wysiłek składają się zarówno czas poświęcony na obserwację, jak i zdobyte wcześniej doświadczenie.

Jak nauczyć się zakradania w intymność ptaków?

Potrzebna do tego jest wiedza, która bezpośrednio wynika z doświadczenia, czyli czasu spędzanego w terenie. To także duża rola nauczyciela, ponieważ najłatwiej uczyć się od kogoś. Bo nawet jeżeli ktoś będzie metr od gniazda, a nie będzie wiedział, jak go szukać, to i tak go nie zobaczy. 

Może się też zdarzyć, że niewprawiony obserwator nie będzie umiał rozpoznać zachowania ptaka. Dłuższe przebywanie z ptakami pozwala nauczyć się wychwytywać różne sygnały. Bo ptaki znakomicie komunikują – czy to poprzez śpiew, czy specyficzne, na przykład agresywne zachowanie. Czasem skryte zachowanie ptaka sygnalizuje, że gniazdo jest blisko, a czasem ptak specjalnie zwraca naszą uwagę, żeby odciągnąć nas od gniazda.

Trzeba pamiętać, że człowiek jest stałym elementem ptasiego środowiska – czasami tym dobrym, który karmi i pomaga przetrwać zimę, a czasami tym złym. A ptaki nie zawsze mogą odróżnić, czy akurat mają do czynienia z drapieżnikiem, czy z badaczem.

Czy park w Wilanowie to dobre miejsce do podglądania ptaków?

Zdjęcie cząsteczki kurzu w mikroskopie konfokalnym

Głównym zrębem projektu „Edukacja społeczna w konflikcie urbanizacyjno-ekologicznym na terenie Muzeum Pałacu w Wilanowie” były badania naukowe dotyczące rozmaitych aspektów bioróżnorodności.

Badania stanowią odpowiedź na wyzwanie, przed jakim stanęła nasza instytucja. Coraz wyraźniej odczuwamy narastającą presję urbanizacyjną. Powstawanie wokół rezydencji nowych, dużych obiektów handlowych czy budowa południowej obwodnicy Warszawy to niektóre z nich. Niosą one za sobą zarówno korzyści – w postaci zwiększenia ruchu turystycznego i wzrostu zainteresowania unikalnością zespołu wilanowskiego, jak i pewne zagrożenia, które w ramach projektu chcieliśmy zdiagnozować i opisać. Obecnie znajdujemy się w punkcie, do którego lada chwila nie będzie powrotu. Środowisko wkrótce zmieni się nieodwracalnie. Dlatego warto opisać jego aktualny stan, aby na bieżąco śledzić zachodzące przemiany, czuwać nad kierunkiem tych zmian oraz dbać o stabilizację zmieniających się warunków.

Prace badawcze w projekcie dzieliły się na:

I. Badania powietrza – zarówno pod względem biologicznym, chemicznym, jak i fizycznym. Badane były takie parametry jak wilgotność, temperatura, drgania, hałas oraz poziom skażenia powietrza. Analizowaliśmy i opisywaliśmy także wzajemne wpływy gości odwiedzających zespół parkowy i otaczającego ich środowiska. Już dziś wiemy, że park wilanowski jest jednym z najczystszych miejsc w Warszawie, a kolejne badania pozwolą nam przyjrzeć się temu fenomenowi jeszcze bliżej. Sprawdzaliśmy też, jakie zagrożenia wiążą się z intensywnym rozwojem tkanki miejskiej wokół ekosystemu wilanowskiego.

II. Badania dot. opisu aktualnego stanu bioróżnorodności różnych środowisk

– W tej części badaliśmy ekosystem wodny, aby ocenić jego stan żyzności i zanieczyszczenia, określić zawartość różnych pierwiastków, pH, przejrzystość oraz zbadać go pod kątem występowania różnych organizmów żywych.

– Przyglądaliśmy się bioróżnorodności flory i fauny ekosystemów lądowych. Uwagę poświęciliśmy gatunkom inwazyjnym, drzewom pomnikowym, stanowi zadrzewienia. Monitorowaliśmy także wilanowskie niebo, podglądając i opisując ptaki przelotne, które u nas zimują, oraz te, które odbywają lęgi.

– Spoglądaliśmy też z bliska na owady – zarówno te zapylające, jak i ważki.

• Bioróżnorodność w Morysinie. Zagrożenia i perspektywy ochrony wilanowskiego rezerwatu przyrody
• Mieszkańcy barokowych ogrodów. Wilanowskie pszczoły w kontekście społeczno-przyrodniczym
• W sąsiedztwie wielkiego miasta. Bioróżnorodność Wilanowa w obliczu bieżących planów zagospodarowania przestrzennego

Niebieskomleczna barwa wód Potoku Służewieckiego, fot. A. Laudy

Ostry, nieprzyjemny zapach utrzymujący się w południowej części parku wilanowskiego, spowodowany zanieczyszczeniami dopływającymi wraz z wodami Potoku Służewieckiego, wymusił czasowe zamknięcie części parku w końcu marca 2015 r. Dyrekcja Muzeum Pałacu Króla Jana III w Wilanowie poinformowała wtedy publicznie o poważnym zagrożeniu.

Potok Służewiecki, przepływający przez dużą część południowej Warszawy, odprowadza ścieki opadowe z około 10 procent powierzchni stolicy. Razem z nimi zabiera zanieczyszczenia – także te celowo i nielegalnie wprowadzone. A wszystko, co zbierze, transportuje do Jeziora Wilanowskiego, po drodze obdarowując tymi „skarbami” teren zabytkowego parku i pośrednio rezerwatu przyrody Morysin. 

Natura w odpowiedzi na skażenie stworzyła namiastkę naturalnej biologicznej oczyszczalni na skałach i kamieniach budujących kaskadę w potoku. Jednak nie poradziła sobie własnymi siłami, bo ludzie raz po raz z dużą intensywnością fundują jej ponowne zagrożenie. Doszliśmy do momentu, w którym naturę trzeba wesprzeć stanowczymi i przemyślanymi działaniami, opartymi na gruntownych badaniach biochemicznych i mikrobiologicznych. 

O przyczynach smrodu i skali zagrożenia oraz o środkach zaradczych podjętych przez muzeum rozmawiamy z dr Agnieszką Laudy.

Czy znamy już powód, dla którego Potok Służewiecki zmienił kolor na metalicznoniebieski, a w całej południowej części parku unosi się ostry, nieprzyjemny zapach?

Początkowo sądziliśmy, że sytuacja związana z wydzielaniem się przykrego zapachu jest stanem przejściowym i ma naturalne przyczyny. Na wiosnę następuje zmiana układu temperatur w środowisku, w tym także w zbiornikach wodnych. Wraz z innymi czynnikami, takimi jak: nadmierna eutrofizacja czy zbyt długie pokrycie zbiornika pokrywą lodową uniemożliwiającą fotosyntezę i produkcję tlenu w wodzie. Może prowadzić do powstania tzw. przyduchy, czyli braku tlenu w wodach stojących. Efekty tego zjawiska mogą być podobne – czyli dawać krótkoterminowo przykry zapach wynikający z procesów rozkładu beztlenowego materii organicznej. To byłby całkowicie naturalny i często spotykany w przyrodzie proces. W naszej sytuacji jednak o takich procesach oczywiście nie ma mowy.

Dzięki realizacji badań naukowych w ramach projektu „Edukacja społeczna w konflikcie urbanizacyjno-ekologicznym na terenie Muzeum Pałacu w Wilanowie” finansowanego ze środków Mechanizmu Finansowego Europejskiego Obszaru Gospodarczego, mieliśmy unikalną możliwość natychmiastowej analizy sytuacji. Okazało się, że to, co zaobserwowaliśmy – czyli właśnie zmianę koloru wód Potoku Służewieckiego, było zdecydowanie związane z napływem jakichś substancji obciążających chemicznie ten ekosystem.

Jak potok zareagował na skażenie?

Przede wszystkim właśnie zmianą barwy na granatowomleczną i intensywnym wydzielaniem chemicznego, drażniącego zapachu. 

Kamienie kaskady na potoku z widocznymi pomarańczowymi osadami biofilmu, fot. A Laudy

Ale zaobserwowaliśmy także bardzo ciekawe zjawisko samoczynnej reakcji obronnej przyrody. Na kaskadzie, przez którą przepływa potok, utworzył się tzw. biofilm. To specyficzna struktura biologiczna, składająca się z rozmaitych organizmów tworzących wspólnie unikalną pod względem czynnościowym powłokę na powierzchni kamieni. Stała się ona zaczątkiem naturalnej, biologicznej oczyszczalni. 

Gwałtownie napływająca skażona woda została przez różne organizmy potraktowana jako substancja odżywcza, którą wykorzystały one jako pożywienie. To z kolei przyczyniło się do szybkiego wzrostu tych organizmów i pokrycia biofilmem bardzo dużej części powierzchni kaskady.

Jak wygląda i działa ten biofilm?

Można go porównać do aktywnego filtru, który kłaczkowatą warstwą pokrył kamienie kaskady. Zbudowany jest on analogicznie do struktur namnażanych w biologicznych oczyszczalniach ścieków. Składa się z różnych grup organizmów, np. bakterii, pierwotniaków, grzybów, które nadają mu kształt oraz żywią się zanieczyszczeniami. Warto pamiętać, że wydajność profesjonalnie przygotowanej biologicznej oczyszczalni jest ogromna – jeden gram suchego biologicznego osadu czynnego ma aktywną powierzchnię przestrzenną odpowiadającą powierzchni 100–200 metrów kwadratowych! Co oczywiście przekłada się na nadzwyczajną skuteczność oczyszczania.

Kluczowy w takiej oczyszczalni jest dobór proporcji różnych rodzajów organizmów, zależnie od rodzaju napływających zanieczyszczeń, oraz ocena, czy dany biofilm poradzi sobie z ich ilościami.

Czy biofilm, który utworzył się na kaskadzie, zadziałał prawidłowo?

Materiał pobrany z kamieni kaskady świadczył o tym, że natura, odczuwając zwielokrotniony dopływ substancji odżywczej, postanowiła z niej skorzystać z dobrym skutkiem.

Analiza próbek, w których zaobserwowałam bakterie, orzęski i grzyby, pozwalała przypuszczać, że natura radziła sobie z niespodziewaną sytuacją.

Potok Służewiecki, fot. J. Dobrzańska

Przyroda sama obroniła się przez niekorzystną ingerencją człowieka?

Początkowo znakomicie dawała sobie radę. Zwłaszcza że na kaskadzie panowały idealne warunki do powstania takiej naturalnej oczyszczalni. Powierzchnia kamieni, na której mógł osadzić się biofilm, jest wilgotna, stale nawadniana oraz dobrze natleniona. 

Jednak później napływ skażonej chemicznie wody zaczął się jeszcze bardziej nasilać.

Jak dalej przebiegały procesy w naszej oczyszczalni?

Początkowo obserwowałam rozrosty w wielu kolorach – pomarańczowych, kremowych, także czarnych. Później następowały wizualne zmiany tej struktury – dominacja koloru czarnego i zgliwiałego świadczyła o tym, że filtr przestawał dawać radę, bo obciążenie ściekami jest za duże.

Jakie są dalsze skutki zanieczyszczenia?

Mały ruch wody w stawie południowym, niskie temperatury, duży napływ substancji zanieczyszczeń chemicznych spowodowały gwałtowny wzrost liczebności organizmów beztlenowych. Organizmy te przeprowadzają procesy gnilne, a one z kolei prowadzą do rozkładu wielkocząsteczkowych związków organicznych wydzielając siarkowodór i inne toksyczne gazy – stąd uciążliwy smród.

Czy znamy już skład skażenia?

W otrzymanych wynikach badań wyraźnie widoczny jest wzrost przewodności, czyli obecności w wodzie jonów różnych związków chemicznych. Mamy także szczegółowe informacje dotyczące odczynu badanych wód, bardzo niskiego stężenia tlenu, a także wyniki badania BZT – czyli biochemicznego zapotrzebowania na tlen – oraz CHZT, czyli chemicznego zapotrzebowania na tlen. Nie wchodząc w szczegóły, obydwa te wskaźniki informują nas o zwielokrotnionym stężeniu substancji chemicznych w wodach potoku, która przedostała się wraz z tymi substancjami także do pozostałych zbiorników wodnych. Wskazują także, że jeszcze jest nadzieja, by przy odpowiednim postępowaniu zapobiec całkowitemu obumarciu życia w stawie. Całe szczęście nie stwierdzono obecności w toni wodnej substancji toksycznych i obciążenia metalami ciężkimi. Będziemy jeszcze badać osady, aby sprawdzić ich stan skażenia.

Jakie środki zaradcze podejmuje muzeum?

Aby powstrzymać rozwój organizmów beztlenowych i procesy gnilne, należy dotlenić zbiornik. W praktyce stosuje się bardzo różne metody: może się to odbywać poprzez napowietrzenie wody sprężarką, wrzucenie tabletek tlenowych lub zaszczepienie mikroorganizmów produkujących tlen. Nasze działanie będzie szło w tym kierunku, aby wybrać najbardziej odpowiednią metodę adekwatną do sytuacji w parku wilanowskim. Dzięki takiej pomocy, miejmy nadzieję, poradzimy sobie z eliminacją zagrożenia.

Czy udało się zlokalizować źródło zanieczyszczeń?

Mamy z tym poważny problem. W ramach projektu „Edukacja społeczna w konflikcie urbanizacyjno-ekologicznym na terenie Muzeum Pałacu w Wilanowie” muzeum przebadało wodę na niemal całej długości Potoku Służewieckiego, aż do lotniska. Widać wyraźnie pulsacyjne przedostawanie się tych zanieczyszczeń do wód potoku – występują odcinki wody czystej, skażonej, potem znowu czystej. To, co obserwujemy u nas, stanowi kumulację nagromadzonych w wodach ścieków. 

Muzeum, jako opiekun przestrzeni o szczególnej wartości przyrodniczej i kulturowej, rozesłało alarmujące pisma do różnych instytucji miejskich i władz marszałkowskich, licząc na ich wsparcie i skuteczną interwencję. We współpracy z naukowcami i specjalistami muzeum opracowało także własny plan naprawczy, który pomoże ocalić zabytkowy park przed katastrofą ekologiczną, na krawędzi której stoimy.

Marek Elas prezentuje upierzenie samca bogatki, fot. Wojciech Holnicki

Intymne życie ptaków – rozmowa z Markiem Elasem, ornitologiem

Co jest fascynującego w podglądaniu ptaków?

Najfajniejsze jest to, że można to robić wszędzie i zawsze – o każdej porze roku i każdej porze dnia. Ptaki opanowały w zasadzie wszystkie siedliska na świecie, może oprócz pustyni i ekstremalnie zimnych rejonów. W naszej strefie klimatycznej występują absolutnie wszędzie, opanowały lasy, pola, wody. Dlatego tę pasję można realizować niemal bez ograniczeń.

Dużą korzyść stanowi możliwość, a nawet konieczność, przebywania na powietrzu, wśród natury, co zawsze dobrze robi człowiekowi. Najprzyjemniejszą sprawą w podglądaniu ptaków jest zaobserwowanie ciekawego gatunku albo obserwacja ptaków w niecodziennych okolicznościach, czy zachowujących się w ciekawy sposób.

Tak naprawdę im dłużej obserwujemy ptaki, im więcej czasu na to poświęcimy, tym więcej jesteśmy w stanie dostrzec. W zasadzie nie da się dotrzeć do takiej granicy, za którą można powiedzieć, że już się wszystko widziało.

Czyli nie ma ekspertów, których już nic nie zaskoczy?

Nie, zawsze jest pole do rozwoju.

Na czym polegają ciekawe okoliczności obserwacji ptaków?

Zupełnie czym innym jest obserwacja krogulca siedzącego na gałęzi, a czym innym dostrzeżenie krogulca atakującego sikory przy karmniku. Co innego oglądać mewy w parku miejskim, a co innego – oglądać mewy w kolonii lęgowej, kiedy karmią swoje młode. Co innego obserwować ptaki żerujące lub lecące w powietrzu, a co innego obserwować ptaki odganiające drapieżnika spod gniazda.

Ornitolog z modraszką, fot. Katarzyna Kozłowska

A jakie są Twoje najciekawsze obserwacje?

To są momenty wchodzenia w to najbardziej intymne życie ptaków, czyli okres lęgowy – kiedy prowadzimy badania i szukamy gniazd ptaków, kiedy możemy przyjrzeć się gniazdom, jajom, może nawet pisklętom. To najbardziej ukryty element życia ptaków i aby się do niego zbliżyć, musimy podjąć duży wysiłek. Na ten wysiłek składają się zarówno czas poświęcony na obserwację, jak i zdobyte wcześniej doświadczenie.

Jak nauczyć się zakradania w intymność ptaków?

Potrzebna do tego jest wiedza, która bezpośrednio wynika z doświadczenia, czyli czasu spędzanego w terenie. To także duża rola nauczyciela, ponieważ najłatwiej uczyć się od kogoś. Bo nawet jeżeli ktoś będzie metr od gniazda, a nie będzie wiedział, jak go szukać, to i tak go nie zobaczy. 

Może się też zdarzyć, że niewprawiony obserwator nie będzie umiał rozpoznać zachowania ptaka. Dłuższe przebywanie z ptakami pozwala nauczyć się wychwytywać różne sygnały. Bo ptaki znakomicie komunikują – czy to poprzez śpiew, czy specyficzne, na przykład agresywne zachowanie. Czasem skryte zachowanie ptaka sygnalizuje, że gniazdo jest blisko, a czasem ptak specjalnie zwraca naszą uwagę, żeby odciągnąć nas od gniazda.

Trzeba pamiętać, że człowiek jest stałym elementem ptasiego środowiska – czasami tym dobrym, który karmi i pomaga przetrwać zimę, a czasami tym złym. A ptaki nie zawsze mogą odróżnić, czy akurat mają do czynienia z drapieżnikiem, czy z badaczem.

Czy park w Wilanowie to dobre miejsce do podglądania ptaków?

Epitheca bimaculata (przeniela dwuplama) – młodociany osobnik tuż po ostatnim linieniu larwy do stadium imago, fot. T. Karasek

Długa historia ewolucyjna, fascynujące zwyczaje i zachowania, przyjemność obserwacji – w bogaty i różnorodny świat ważek wprowadza nas Tomasz Karasek, który badał wilanowską populację tych owadów w ramach projektu „Edukacja społeczna w konflikcie urbanizacyjno-ekologicznym na terenie Muzeum Pałacu w Wilanowie”. 

 

Czy ważki zapadają w sen zimowy?

Z reguły nie zapadają, w rozumieniu takim, jak np. ssaki – chociażby nietoperze, a to ze względu na trochę bardziej skomplikowany cykl życiowy.

Coś podobnego do snu zimowego występuje w polskiej faunie u dwóch gatunków ważek: tylko u osobników dorosłych z rodzaju straszka, które zimują jako dorosłe osobniki. Nie jest to jednak typowa hibernacja jak u niektórych ssaków.

Ile trwa cały cykl rozwojowy ważki: od jaja przez larwę do osobnika dorosłego?

W zależności od gatunku cykle trwają rok, dwa, czasem dłużej, a czasem krócej.

Ważki kojarzą się głównie z latem, zimą ich nie widać. Co więc się z nimi wtedy dzieje?

Ważki są ciepłolubnymi zwierzętami i dlatego właściwie wszystkie dorosłe osobniki obserwujemy w lecie, czyli w tych najcieplejszych miesiącach w roku, zimę ważki spędzają jako larwy lub jaja.

Czyli ważki tak ustawiają sobie cykl, żeby jaja i larwy przeczekały zimę i rozwinęły się jako dorosłe osobniki dopiero na lato?

Tak. Ważki w porównaniu z wieloma innymi gatunkami owadów żyją  dość długo, zarówno jeśli chodzi o długość trwania całego cyklu, jak i długość życia osobników dorosłych (w przypadku tych ostatnich jest to przeważnie od kilkunastu do kilkudziesięciu  dni). Zwierzęta te lubią ciepło, więc ich metabolizm jest tym szybszy, im wyższa temperatura, co odzwierciedla się chociażby w ich dobowej aktywności. W dodatku szybko się przemieszczają, zatem zużycie organizmu jest duże i możemy tu mówić o starzeniu się. Zużyciu ulegają zwłaszcza skrzydła, u samców w dużej mierze na skutek walk pomiędzy osobnikami tej samej płci. Dlatego jeżeli dorosłe ważki potrafią wytrzymać nawet kilka miesięcy, to jest to duży wyczyn w owadzim świecie (chociaż oczywiście można spotkać inne grupy owadów, u których dorosłe osobniki żyją równie długo lub nawet dłużej). 

Ważki są w ogóle bardzo pierwotnymi owadami, jako gatunek mają parę milionów lat; można powiedzieć, że pierwsze ważki pojawiły się w znanej nam dzisiaj formie i w takiej formie przetrwały do dzisiaj.

Co Cię zaintrygowało w ważkach, że postanowiłeś poświęcić im badania naukowe?

Po pierwsze, są to zwierzęta, które przynajmniej częściowo żyją w wodzie, a środowiska wodne jakoś zawsze bardziej mnie interesowały, może dlatego, że nie są aż tak oczywiste jak środowisko lądowe, z którym stykamy się na co dzień. Po drugie, ważki są bardzo kolorowe i zachowują się spektakularnie.  Ich zachowania rozrodcze czy żerowanie potrafią być bardzo skomplikowane i ciekawe. Same badania również są bardzo przyjemne: można siąść sobie w miłych okolicznościach przyrody i patrzeć, co nam tu przyleci.  

Jakie metody obserwacji ważek stosujesz? Czy korzystasz z jakiegoś specjalistycznego sprzętu?

Podstawowy sprzęt to nieuzbrojone oko i siatka entomologiczna. Obserwację ważek rozpoczynamy od obserwacji dorosłych osobników, ponieważ jest najprostsza. Siatka przydaje się, gdyż czasem samo spojrzenie na latające osobniki nie pozwala uchwycić cech istotnych do rozpoznania danego gatunku. Jednak sprawne posługiwanie się siatką wymaga wypracowania pewnych umiejętności manualnych. Przydaje się też wiedza, w którym miejscu warto się ustawić, gdzie mamy większą szansę na spotkanie pewnych gatunków. Część gatunków przelatuje bliżej brzegu, lecz niektóre gatunki przebywają głównie nad centralną częścią zbiornika, więc trzeba wejść do wody lub zaopatrzyć się w ponton lub łódkę. Możemy również posiłkować się lornetką, która często bywa bardzo pomocna w obserwacji osobników znajdujących się w dużej odległości.

Natomiast obserwacja larw jest już trudniejsza. Wymaga aktywności, bo larwy same do nas nie przypłyną. Należy je wyszukać w odpowiednich miejscach w zbiorniku. Przydaje się do tego takie proste narzędzie jak siatka hydrobiologiczna, zwana kasarkiem.

Erythromma najas (oczobarwnica większa) – tandem ważek w trakcie składania jaj do tkanek zanurzonego w wodzie rogatka, fot. T. Karasek

Czy na etapie larw jesteśmy w stanie rozpoznać gatunek?

Tak, przynajmniej w przypadku większości gatunków. Ale nie w przypadku wszystkich stadiów larwalnych, bo tych jest wiele. Pewne cechy diagnostyczne są dużo lepiej widoczne w stadiach późniejszych, a czasem tylko w ostatnim bądź dopiero w przypadku wylinki.

W jakich okolicznościach pojawiają się wylinki?

Wylinki to trzeci element – oprócz larw i dorosłych osobników – na którym opieramy badania. Larwy linieją w wodzie, natomiast gdy już osiągną ostatnie stadium larwalne, a jednocześnie w środowisku panują odpowiednie warunki, wtedy larwy wychodzą nad wodę. Znajdują ulubione dla danego gatunku miejsca, jak szuwary, drzewa, brzegi rzeki lub skarpy, i wtedy linieją już nie do kolejnej formy larwalnej, ale do postaci osobnika dorosłego, który związany jest ze środowiskiem lądowym. W wodzie osobnik dorosły w ogóle sobie nie radzi (nie jest do tego przystosowany), ale wciąż pozostaje w obrębie zbiornika.

Tuż po przeobrażeniu osobnik dorosły potrzebuje jeszcze trochę czasu, żeby jego ciało stwardniało i we właściwy sposób się wybarwiło. Wtedy też odlatuje od miejsca linienia, żeby się najeść i nabrać sił, rozwinąć wszystkie narządy, dojrzeć płciowo i dopiero po jakimś czasie udaje się ponownie nad wodę. Przeważnie są to loty do kilku kilometrów. Czasem jednak ważki mogą bardzo daleko migrować, nawet nad zbiorniki oddalone kilkadziesiąt kilometrów.

Jakie ciekawe zachowania ważek udało Ci się podpatrzeć?

Najciekawsze u ważek są zachowania związane z żerowaniem i rozrodem. Ważki żerują, przemieszczając się. W locie są w stanie złapać inne owady.

Natomiast w zachowaniach rozrodczych przejawia się to, że ważki są w dużej mierze zwierzętami terytorialnymi. Oznacza to, że nad wodą uwagę przyciągają głównie samce, które zajmują terytoria i w różny sposób je patrolują. Czasem przesiadują w jednym wysuniętym miejscu, z którego mają dobry ogląd swojego rewiru. Od czasu do czasu podrywają się, przelatują po całym rewirze i wracają na miejsce, gdzie czekają na pojawienie się potencjalnej partnerki. Natomiast inne gatunki patrolują rewir poprzez stałe oblatywanie: ważka praktycznie nigdzie nie przysiada, tylko lata  tam i z powrotem. Takie przemieszczanie jest przewidywalne, łatwiej wtedy ważkę obserwować, a nawet ją łapać, bo wiadomo, gdzie będzie.

Samce patrolujące swoje rewiry bywają bardzo agresywne, zwłaszcza te należące do gatunków o  większych rozmiarach ciała. Te, które mają rewiry po sąsiedzku, potrafią toczyć między sobą intensywne bójki. Gdy wpadają na siebie z wielkim impetem, aż słychać szelest skrzydeł.

Należy jednak zauważyć, że intensywność terytorializmu jest mocno zróżnicowana pomiędzy gatunkami, a u niektórych z nich wręcz nie obserwuje się wyraźnej aktywności terytorialnej.

Liblleula fulva (ważka ruda) - para dorosłych osobników w trakcie kopulacji, widoczne charakterystyczne dla kopulujących ważek ułożenie ciał w kształt zbliżony do serca, fot. T. Karasek

Kolejnym ciekawym zachowaniem, łatwym do obserwacji, jest sam moment kopulacji. Narządy kopulacyjne u ważek są bardzo kompatybilne, wszystko działa na zasadzie takiego zamka. Samiec za pomocą specjalnych przydatków analnych umieszczonych na końcu odłowka chwyta samicę za głowę lub za tułów tuż za głową, gdzie znajdują się elementy pasujące do aparatu samca. Następnie samica zbliża swoje narządy kopulacyjne (znajdujące się na końcu odwłoka) do wtórnego aparatu kopulacyjnego samca, znajdującego się na brzusznej stronie tułowia. Tworzy się coś w rodzaju pętli, figury zwanej serduszkiem. Podczas trwającej nawet kila godzin kopulacji dochodzi do zapłodnienia jaj znajdujących się wewnątrz samicy.

Składanie jaj może się odbywać na dwa sposoby. Czasem samce i samice oddzielają się po akcie kopulacji i samica sama składa jaja do wody, ewentualnie do roślin. Natomiast bywa też tak, że samce i samice cały czas pozostają złączone i taki tandem dwu połączonych ze sobą ważek lata i składa jaja.

Ile gatunków ważek występuje w przyrodzie?

W sumie kilka tysięcy, szacuje się, że może to być nawet 7000, w Polsce – 73 gatunki. Kilka gatunków tylko zalatuje do Polski, tzn. cały cykl życiowy nie zamyka się w Polsce ze względu na niewystarczająco wysokie dla ważek temperatury w ciągu roku i zbyt krótki sezon wegetacyjny.

A ile rodzajów ważek występuje w Wilanowie?

Co najmniej 31 gatunków, czyli dosyć dużo. To w większości gatunki powszechnie występujące, które nie mają bardzo specyficznych wymagań środowiskowych. Natomiast w czasie badań zaobserwowałem jeden mniej typowy gatunek: żagnicę zieloną. Obserwowałem tylko dorosłego osobnika, jeszcze nie uzyskałem twardych dowodów w postaci larw lub wylinek, które dowodziłyby, że ten gatunek akurat tu się rozwija. Związany jest on z osoką aloesowatą – do tkanek tej rośliny żagnica składa jaja i z tą rośliną związane są larwy.

Co ważki mogą powiedzieć o środowisku?

Obecność ważek wskazuje, w jakim stopniu środowisko pozostało naturalne. Chodzi nie tyle o samą czystość wody, ile o okolicę. Jeżeli w środowisku brakuje jakichś gatunków, które powinny tam występować, to możemy przypuszczać, że środowisko w jakiś sposób przekształcono lub zdegradowano. Ważki są czułe przede wszystkim na przekształcenie morfologii zbiorników: umacnianie brzegów, brak szuwarów, wykaszanie roślinności nadbrzeżnej. Wpływa to również na zmniejszenie liczebności ważek.

Wilanów z lotu ptaka

Muzeum Pałacu Króla Jana III w Wilanowie, dokumentując różne obszary swojej działalności, od kilku lat wykorzystuje System Informacji Przestrzennej (GIS). To nowoczesne narzędzie znalazło również swoje zastosowanie przy realizacji projektu „Edukacja społeczna w konflikcie urbanizacyjno-ekologicznym na terenie Muzeum Pałacu w Wilanowie”. Na czym polega prezentacja wyników badań w GIS? Jak posługiwać się systemem?

O zaletach i funkcjonalnościach GIS rozmawiamy z Małgorzatą Przeździęk, muzealnym administratorem systemu. 

Na początek zasadnicze pytanie: czym jest GIS?

GIS, czyli System Informacji Przestrzennej, to, najprościej mówiąc, odpowiednio zorganizowana baza danych, dotycząca obiektów i zjawisk znajdujących na powierzchni Ziemi, powiązana z informacją o lokalizacji tych obiektów i zjawisk. Gromadzone w uporządkowany sposób dane można analizować oraz wizualizować, pokazując na mapie wybrane informacje.

Co na przykład można zaprezentować w GIS?

W zasadzie każdy rodzaj danych, który jest zlokalizowany w określonej przestrzeni. Mogą to być obiekty architektoniczne, przyrodnicze, kulturowe, jak również zjawiska występujące na danym terenie, również w przestrzeni czasowej. 

Widok mapy GIS

W muzeum powstały inwentaryzacyjne bazy danych prezentujące na przykład drzewostan wilanowskich ogrodów – na mapach można dokładnie zobaczyć, jakie gatunki drzew rosną w ogrodach, w którym dokładnie miejscu, w jakiej liczbie itd. Podobnie opracowano rzeźby ogrodowe, z których rozmieszczeniem na terenie parku możemy się zapoznać. Każdy naniesiony na mapę obiekt jest opisany w bazie danych oraz posiada dołączoną dokumentację zawierającą aktualne i archiwalne zdjęcia, dokumentacje konserwatorskie, ikonografię itd. Jednym kliknięciem można uzyskać dostęp do pełnej informacji np. o rzeźbie, którą widzieliśmy podczas spaceru po parku.

Czy to znaczy, że każdy może skorzystać z danych zgromadzonych w GIS?

Na stronie muzeum znajdują są linki do interaktywnych map prezentujących różne obszary. Udostępnione aplikacje internetowe umożliwiają korzystanie w prosty sposób ze zgromadzonej wiedzy. Obecnie jest kilka osobnych aplikacji, natomiast w przyszłym roku planujemy połączyć je w jeden wspólny geoportal.

Co można zobaczyć w wilanowskim GIS?

Muzeum dotychczas udostępniło poprzez aplikację internetową zbiory GIS prezentujące opracowanie elewacji pałacu, terenu historycznego parku, wykopalisk archeologicznych, dekoracji wybranych wnętrz pałacu oraz rzeźb ogrodowych. 

Jak widać, są to rzeczy tradycyjnie rozumiane jako przestrzenne – czyli teren parku, rzeźby rozmieszczone wokół pałacu, wykopaliska prowadzone na terenie muzeum itd. Ale – i tu ciekawostka – nie tylko. 

Warto zwrócić szczególną uwagę na części dotyczące elewacji pałacowych i wnętrz. Ich opracowanie było dużym wyzwaniem dla wilanowskiego zespołu. GIS z zasady wykorzystuje się do opisywania obiektów znajdujących się na powierzchni Ziemi. Tutaj jednak zastosowaliśmy go do opisania ścian, czyli powierzchni pionowych. Podeszliśmy do tematu dość elastycznie i poradziliśmy sobie z wyzwaniem. Z efektami prac można zapoznać się na stronie internetowej.

Jakie są najważniejsze zalety GIS?

Przede wszystkim wszystkie dane posiadają geograficzną lokalizację. Duży zbiór zgromadzonych informacji może być od razu przedstawiony na mapie. Daje to zupełnie nowe możliwości posługiwania się tymi danymi. 

Kolejną ważną funkcjonalnością jest możliwość wyszukiwania i porządkowania danych według różnych kryteriów, a następnie w oparciu o nie tworzenie tematycznych map. Przy wizualizacji danych i tworzeniu map mamy możliwość między innymi wyboru warstw, które chcemy, żeby były widoczne, oraz nadawania obiektom różnych symboli i kolorów. 

Ważną zaletą GIS jest możliwość prowadzenia analiz i zapytań, nie tylko w oparciu o dane opisowe, ale również o dane przestrzenne; możemy na przykład znaleźć obiekty znajdujące się na określonym obszarze, w określonej odległości czy też mierzyć powierzchnie obiektów.

Można powiedzieć, że GIS to rewolucja w dokumentacji?

Zdecydowanie tak. Najważniejszą cechą jest możliwość integracji dokumentacji z różnych specjalistycznych dziedzin, dotychczas rozproszonych w muzeum, jak np. dokumentacje techniczne, konserwatorskie, pomiarowe, wyniki badań, opracowania z zakresu historii sztuki itd. Zastosowanie narzędzi GIS-owych to ogromne ułatwienie zarówno dla autorów tych opracowań, jak i użytkowników, którzy mogą w prosty sposób korzystać ze zgromadzonej w jednym miejscu wiedzy.

Ile osób zaangażowanych jest w tworzenie wilanowskiego systemu GIS?

Z programu, w którym gromadzi się i prezentuje dane, może korzystać dziewięć przeszkolonych osób. Ale zanim będą one mogły te dane wprowadzić, potrzebna jest praca dużego zespołu, aby zebrać i opracować materiał. Oznacza to pracę w terenie np. przy liczeniu i opisywaniu drzew, wykonanie pomiarów, uzupełnianie opisów i dokumentacji, przygotowanie zdjęć itd. Zajmuje się tym w zależności od potrzeb kolejnych 20–30 osób.

Zobacz galerię zdjęć

Dzięki środkom otrzymanym z Mechanizmu Finansowego Europejskiego Obszaru Gospodarczego dla uczestników Dni Wilanowa przygotowaliśmy liczne warsztaty przyrodnicze i pokazy. Można było zobaczyć między innymi wyjątkowy pokaz dziania tradycyjnych barci, a także dowiedzieć się, jak bartnik dostawał się na drzewo, wykorzystując w tym celu leziwo. W Wozowni młodsi miłośnicy przyrody z zapałem brali udział w przyrodniczo-plastycznych warsztatach, w czasie których każdy mógł usłyszeć wiele ciekawostek dotyczących badań i działań w zakresie czynnej ochrony przyrody prowadzonych w ramach projektu „Edukacja społeczna w konflikcie urbanizacyjno-ekologicznym na terenie Muzeum Pałacu w Wilanowie”.

Zobacz galerię róż historycznych!

„Róże nie potrzebują opisania: wszędzie są naypowabnieyszym przystrojeniem” – stwierdzenie to, zaczerpnięte z Myśli różnych o sposobie zakładania ogrodów Izabeli Czartoryskiej, w pełni oddaje uznanie, jakim cieszyły się te kwiaty od czasów starożytnych. W ogrodach wilanowskich róże pojawiały się już za króla Jana III, a najpełniej zaprezentowały swoje bogactwo w neorenesansowym ogrodzie różanym z 1855 roku. 

W Wilanowie róże zdobią nie tylko Ogród Różany – można je spotkać w kilkunastu miejscach w parku. Spośród mnogości odmian wybraliśmy te, których piękno mogli podziwiać właściciele wilanowskiego pałacu, począwszy od króla Jana III. Zaprezentowane poniżej gatunki i odmiany są przedstawicielami różnych grup, z czego największą stanowią tzw. róże historyczne. Nazwą tą określa się odmiany, które pojawiły się przed 1867 rokiem. Wtedy to powstała pierwsza odmiana róży herbatniej – Rosa thea hybrida ‘La France’. 

W ramach Funduszy Mechanizmu Finansowego Europejskiego Obszaru Gospodarczego i Programu PL02 „Ochrona różnorodności biologicznej i ekosystemów” dla projektu pt. Edukacja społeczna w konflikcie urbanizacyjno-ekologicznym na terenie Muzeum Pałacu w Wilanowie, podjęliśmy się odtworzenia kolekcji historycznych odmian róż. W ogromnym bogactwie tychże postawiliśmy sobie za cel przywrócenie tych najstarszych, o których mogliśmy domniemywać, że zdobiły XVII- i XVIII-wieczny ogród wilanowski. Dlatego też dziś możemy podziwiać rozłożystą Rosa alba ‘Maxima’ obecną w ogrodach już od starożytności, karminowoczerwoną Rosa gallica ‘Officinalis’, która za sprawą XIII-wiecznych krzyżowców pojawiła się w Europie przed 1310 rokiem, czy różę damasceńską (Rosa damascena ‘York and Lancaster’) związaną ze szczęśliwym zakończeniem słynnej wojny Dwóch Róż. 

Już od lipca 2015 roku w ogrodach można zobaczyć odmiany róż historycznych znanych w Polsce przed rokiem 1800. Ich szczegółowy opis znajduje się poniżej. 

Kolekcja historycznych odmian róż budowana była w ramach projektu „Edukacja społeczna w konflikcie urbanizacyjno-ekologicznym na terenie Muzeum Pałacu w Wilanowie” realizowanego dzięki wsparciu udzielonemu przez Islandię, Liechtenstein oraz Norwegię w ramach Mechanizmu Finansowego Europejskiego Obszaru Gospodarczego. 

 

Gatunki dziko rosnące i ich odmiany

Rosa canina – róża psia, szypszyna. Dziko rosnący gatunek, występuje na obszarach umiarkowanych i ciepłych półkuli północnej. W Polsce pospolita. W szkółkarstwie powszechnie używana jako podkładka dla róż szlachetnych. Ma bardzo duże zastosowanie jako surowiec zielarski (owoce posiadają dziesięciokrotnie więcej witaminy C niż np. czarna porzeczka), w sztuce kulinarnej (np. nasiona używane są do produkcji oleju) i dekoracyjnej.

Pierwsza kwitnąca róża w zalążku historycznego rosarium: Rosa damascena. Kwitnie tylko raz w roku – w czerwcu, można ją zobaczyć w angielskim parku krajobrazowym nad zatoką. Fot. M. Klimowicz

Rosa foetida syn. Rosa lutea – róża żółta. Gatunek sprowadzony do Europy z Persji. Przez lata była to jedna z nielicznych róż o żółtej barwie kwiatów. Jej późniejsze krzyżowanie pozwoliło na wprowadzenie odcieni żółci do innych odmian.

• Rosa foetida ‘Bicolor’ – znana w Europie od 1590 roku. Prawie dwumetrowy krzew, posiada niewielkie kwiaty, zabarwione od wewnątrz na pomarańczowoczerwony kolor, natomiast od zewnątrz na złotożółty. Nie pachnie. Rozkwita tylko raz – na początku maja.
• Rosa foetida ‘Persian Yellow’ – stara odmiana sprzed 1593 roku, znana w Europie od 1837 roku. Dorasta do 1,5 metra wysokości, przyjmując formę krzewu z przewieszającymi się gałęziami. Posiada pełne złotożółte kwiaty o delikatnym zapachu. Rozkwita tylko raz – na początku maja, a kwiaty pojawiają się na pędach dwuletnich i starszych.

Rosa gallica – róża francuska. W uprawie już przed rokiem 1500, jest przodkiem europejskich róż ogrodowych. Uprawiana na Dalekim Wschodzie, była wykorzystywana do wyrobu wody i olejku różanego. Kwiaty jej odmian przyjmują postać pełną lub półpełną o silnym zapachu. Występuje w odcieniach różu lub karminowej czerwieni, nigdy białej.

• Rosa gallica ‘Officinalis’ w Europie pojawiła się za sprawą XIII-wiecznych krzyżowców, którzy introdukowali ją do Francji z terenów Bliskiego Wschodu (przed 1310 rokiem). Znana także pod nazwą ‘Provins Rose’ od nazwy francuskiego miasta Provins, gdzie używano jej do produkcji olejku różanego wykorzystywanego do celów kosmetycznych, medycznych i kulinarnych. Właściwościom leczniczym zawdzięcza także swoją kolejną nazwę ‘Apothecary’s Rose’. Do dziś jest symbolem angielskiego rodu Lancasterów. Charakteryzuje się półpełnymi, karminowoczerwonymi kwiatami z żółtymi pręcikami o bardzo silnym zapachu. Kwitnie w czerwcu. Dorasta do 1–1,5 metra.
• Rosa gallica ‘Versicolor’ (‘Rosa Mundi’) – forma będąca naturalnym mutantem R.gallica ‘Officinalis’ znana od końca XVI wieku (1581). Posiada podwójne, płaskie kwiaty, paskowane (lub z ciemniejszymi plamami) bladoróżowo-karmazynowe o silnym zapachu, rozwijające się pomiędzy czerwcem a wrześniem. Dorasta do 0,8–1,5 metra.
• Rosa gallica ‘Charles de Mills’ (‘Bizarre Triomphant’) – odmiana o nieznanym pochodzeniu, której powstanie datuje się na około 1790 rokiem. Kwitnie w czerwcu. Posiada bordoworóżowe duże i pełne kwiaty o delikatnym zapachu. Dorasta do 2 metrów, tworząc krzew o luźnym pokroju.
• Rosa gallica ‘Complicata’ – odmiana w uprawie od czasów starożytnych, będąca mieszańcem R.gallica z R.canina lub R.macrantha. Znana z dużych pojedynczych kwiatów o średnicy 11 centymetrów, różowych z białym środkiem. Pokrój przewisający. Dorasta do 2,5 metra.
• Rosa gallica ‘Tuscany’ – jest prawdopodobnie jedną z najstarszych róż francuskich. Uznaje się, że opis ‘Old Velvet Rose’ w The Herball ofr Gebneral Historie of Plantes z 1596 roku opisuje właśnie ‘Tuscany’. Ma bardzo ciemne – fioletowoczerwone kwiaty o niezwykle silnym zapachu. Bezkolcowe pędy dorastają do 1,2 metra wysokości. Słabo powtarza kwitnienie. Kwitnie od czerwca do września.

Rosa pimpinellifolia (R. spinosissima) – róża gęstokolczasta. Nazwę zawdzięcza gęsto ułożonym, drobnym kolcom. Wyróżnia się swoją żywotnością i odpornością na niekorzystne warunki środowiska. Pojedyncze kwiaty o barwie kremowobiałej, z odcieniami żółci lub różu.

• Rosa pimpinellifolia var. altaica (‘Grandiflora’) – wywodzi się z Ałtaju na Syberii. Pierwszy raz pod tą nazwą opisano ją w 1809 roku. Dorasta do 2,5 metra wysokości. Zakwita tylko raz, w maju lub czerwcu. Pojedyncze kwiaty o kremowo białej barwie mają umiarkowany zapach.
• Rosa pimpinellifolia ‘Plena’ – ta białokremowa róża jest niezwykle popularna w Carskim Siole koło Petersburga. Szczyt kwitnienia przypada na przesilenie czerwcowe, stąd też nazywana jest różą Jana. Niezwykle wytrzymała, rośnie nawet w bardzo trudnych warunkach, osiągając 1,5 metra wysokości.
• Rosa pimpinellifolia ‘Red Nelly’ – pochodząca z Finlandii róża ma niewielkie szkarłatne kwiaty z wyraźnymi żółtymi pręcikami. Pachnie delikatnie, zakwitając wcześnie w maju. Dorasta do 1,5 metra wysokości. Pod koniec lata na pędach pojawiają się drobne czarne owoce. Znana jest ze swojej odporności.

Rosa rugosa – róża pomarszczona. Cechą wyróżniającą ten gatunek są charakterystyczne szorstkie, pomarszczone liście. Jest to też jedna z nielicznych dziko rosnących róż powtarzających kwitnienie. Do Europy przywieziono ją w 1796 roku, ze względu na dużą odporność odegrała znaczącą rolę w hodowli odpornych róż parkowych i okrywowych.

• Rosa rugosa ‘Blanc Double de Coubert’ – wyhodowana we Francji w 1892 roku przez Charlesa Cocheta. Występuje także pod nazwą Muslin Rose. Ma białokremowe podwójne kwiaty (ok. 24 płatków) o bardzo silnym, słodkim zapachu. Kwitnie od czerwca do października, kilkakrotnie powtarzając kwitnienie. Bardzo dekoracyjne są jej czerwone, bogate w witaminę C owoce, które zimą zdobią pędy.
• Rosa rugosa ‘Red Foxi’® – odmiana róży pomarszczonej, powstała w 1991 roku poprzez skrzyżowanie ‘Frau Dagmar Hastup’ i ‘Moje Hammarberg’. Jest odporna na choroby grzybowe i zasolenie, dlatego też chętnie wykorzystuje się ją w nasadzeniach miejskich. Posiada fioletowo-różowe kwiaty o bardzo silnym zapachu, a jesienią na pędach pokazują się duże, dekoracyjne, czerwone owoce.
• Rosa rugosa ‘Belle Poitevine’ – odmiana z 1894 roku, uzyskana we Francji przez F.G.L. Bruarta. Zachwyca dużymi kwiatami (8–10 centymetrów średnicy) w kolorze różowofuksjowym o niesamowicie silnym zapachu. Kwiaty pojawiają się od czerwca do października. Pod koniec lata na krzewie pojawiają się owoce, które zostają na nim do późnej jesieni.

 

Stare odmiany róż

Rosa x alba – róża biała. Róże białe powstały prawdopodobnie w wyniku naturalnego krzyżowania się R.canina i R.damascena w rejonie Morza Śródziemnego już w starożytności. Przez Rzymian trafiły na tereny Niemiec i Anglii. Odmiany mają zawsze jasno zabarwione kwiaty o przyjemnym zapachu oraz liście o niebieskawym zabarwieniu.

Rosa rugosa 'Red Foxi', fot. N. Kokoszka

• Rosa alba ‘Maxima’ – znana także pod takimi nazwami jak: ‘Great White Rose’, ‘Jacobite Rose’, ‘White Rose of York’. Znana od starożytności stała się symbolem jakobitów, a także angielskiego rodu Yorków. Z tym faktem związana jest też nazwa wojny między rodami Yorków a Lancasterów, zwana wojną Dwóch Róż (w herbie Lancasterów widnieje czerwona róża, której odpowiednikiem w naturze ma być R.gallica ‘Officinalis’). Krzew dorasta do 2 metrów wysokości. Posiada pełne, kremowobiałe kwiaty o silnym zapachu. Kwitnie w czerwcu na pędach dwuletnich i starszych.
• Rosa alba ‘Great Maiden’s Blush’ (‘Cuisse de Nymphe’, ‘La Seduisante’) – pojawiła się przed XV stuleciem i jest jedną z najlepiej znanych odmian R.alba. Zakwita w czerwcu na około 6 tygodni. Posiada rozetowe kwiaty składające się z ponad 40 płatków o odurzającym zapachu. Wykazuje bardzo dużą mrozoodporność i żywotność. Dorasta do 2 metrów wysokości.

Rosa x damascena – róża damasceńska. Jedna z najmniejszych grup starych róż. Wywodzi się od Rosa gallica i uważana jest za pierwszego prawdziwego mieszańca róż. Rozróżniamy dwie grupy: roże damasceńskie letnie – kwitnące raz (będące krzyżówką R. gallica i R.phoenica) i róże damasceńskie jesienne – powtarzające kwitnienie (krzyżówka R.gallica i R. moschata). Kwiaty róż damasceńskich przyjmują odcienie różu, bieli, karminowej czerwieni, często z zielonym oczkiem.

• Rosa damascena ‘Blush Damask’ – pojawiła się w 1759 roku w Helsinkach. Występuje także pod nazwami ‘Blush Gallica’, R.damascena v.incarnata, ‘Tähtitorninkatu’, ’Maiko’. Dorasta do 1,2 metra. Należy do róż, które kwitną tylko raz – w czerwcu. Kwiaty są pełne, kuliste, w odcieniu jasnoróżowym, o bardzo silnym zapachu.
• Rosa damascena ‘York and Lancaster’ – w literaturze obowiązuje także nazwa odmiany: ‘Versicolor’. Jej uprawę zaczęto w roku 1551. Krzew o przewieszających się pędach, dorastających do 2,15 metra. Posiada silnie pachnące, kwiaty o zmiennym zabarwieniu. Od białoróżowych, białych do różowych. Barwa tej odmiany jest symbolem pokoju pomiędzy rodami Yorków i Lancasterów, który zapadł poprzez małżeństwo wiążące oba rody i tym samym zwieńczył trwającą od 30 lat wojnę.
• Rosa damascena ‘Quatre Saisons’ – odmiana powstała przed 1633 rokiem, prawdopodobnie jako mieszanka Rosa moschata i Rosa gallica. Przypuszcza się, że jest to najstarsza w Europie róża powtarzająca kwitnienie, a już na pewno zalicza się ją do tych, na których kwiaty utrzymują się najdłużej (kilka tygodni). Posiada duże różowe kwiaty (8–9 centymetrów średnicy) o odurzającym zapachu, które mogą być używane do pot pourri.

Rosa x centifolia – róża stulistna. Pojawiła się we Francji pod koniec XVI wieku jako wielokrotny mieszaniec R.gallica, R.damascena z udziałem R.phoenica, R.moschata i R.canina. Jej nazwa odnosi się do licznych płatków, których jest dużo, ale jednak nie 100. W literaturze można znaleźć jej inne nazwy, jak róża kapuściana i róża prowansalska. Jej wizerunek pojawia się także na obrazach flamandzkich mistrzów. W XVIII wieku znano około 200 odmian tej róży. Kwiaty róż stulistnych są ciężkie, bardzo pełne, praktycznie kuliste, w kolorach bieli, różu, czerwieni.

• Rosa x centifolia ‘Muscosa’ – pojawiła się przed 1696 rokiem. Nazwę wziętą od angielskiego słowa moss, zawdzięcza drobnym naroślom pokrywającym zarówno pąki, jak i pędy. Jest uważana także za pierwszą odmianę rasy Moss. Jej ciemnoróżowe kwiaty są pełne, płaskie o bardzo silnym słodkim zapachu. Rozwijają się od czerwca do września. Płatki wykorzystywane są do robienia konfitur. Dorasta do 2 metrów wysokości.
• Rosa s centifolia ‘Rose de Meaux’ – wyhodowana około roku 1789 (źródła podają także rok 1659). Występuje również pod nazwami ‘Alpine Pompon’, ‘De Champagne’, ‘Divionensis’. Jedna z najstarszych róż miniaturowych – dorasta do 60 cm. Ma różowe, pełne, lekko karbowane kwiaty o bardzo silnym zapachu. Kwitnie tylko raz – w czerwcu.
• Rosa x centifolia ‘Cristata’ – wyhodowana około 1820 roku w Szwajcarii, nazywana jest także ‘Chapeau de Napoleon’ od omszonych pączków kwiatowych przypominających kapelusz napoleoński. Warto zwrócić uwagę na wyrostki i włoski porastające pączki, kielichy kwiatowe, czasami szypułki. Przypominają mech, dlatego też zalicza się ją do odmian róży mchowej (R. x centifolia var. muscosa). Zakwita w czerwcu, pełnymi praktycznie kulistymi kwiatami, o odurzającym zapachu.
• Rosa x centifolia ‘Petite de Hollande’ – pochodząca z Holandii (przed 1791) odmiana, kwitnie bardzo obficie w czerwcu, na pędach dwuletnich i starszych. Płatki wykorzystuje się przy przygotowywaniu konfitur. Dekoracyjne są nie tylko intensywnie pachnące kwiaty, ale także czerwono zabarwione kolce na pędach.
• Rosa x centifolia ‘Fantin Latour’ – pojawiła się w 1900 roku, a swoją nazwę wzięła od nazwiska XIX-wiecznego francuskiego malarza Henriego Fantin-Latoura. Jedna z historii mówi, że ten impresjonista umarł wśród róż w swoim ogrodzie. Przewieszające się różowe kwiaty o miseczkowatym kształcie wyróżniają się bardzo silnym zapachem. Krzew dorasta do 2 metrów.

Rokokowe rzeźby z warsztatu J.Ch. Redlera w wilanowskich ogrodach, fot. W. Holnicki

Ogrody wilanowskie urzekają zarówno bogactwem przyrodniczym, jak i dobrami kulturowymi. Kultura wpleciona w naturę spina ją wyjątkową ramą i nadaje niezwykły charakter. Dzięki temu połączeniu królewskie ogrody stanowią nieprzebraną skarbnicę wrażeń i doznań, które odkrywają się przed gośćmi podczas każdego spaceru.

Aby wzmocnić wrażenia ze spaceru i uczynić go niezapomnianą przygodą, w ramach projektu „Edukacja społeczna w konflikcie urbanizacyjno-ekologicznym na terenie Muzeum Pałacu w Wilanowie” przygotowaliśmy przewodniki, dostępne poniżej w wersji PDF. Odsłonią one tajemnice bioróżnorodności wilanowskich ogrodów, historii parku oraz pozwolą poznać dzikie oblicze rezerwatu Morysin. 

***

W ramach projektu wszystkie przewodniki wydano również w piśmie Braille’a oraz czcionką powiększoną, aby umożliwić dostęp do nich osobom niewidomym i słabowidzącym. Przewodniki można nieodpłatnie wypożyczyć w szatni w godzinach otwarcia pałacu.

Fot. Marta Walewska

Szanowni Goście, 
z myślą o gościach z niepełnosprawnością wzroku Muzeum Pałacu Króla Jana III w Wilanowie przygotowało publikacje dostępne dla tej grupy odbiorców. 

Publikacje wykorzystywane są podczas zajęć edukacyjnych (spacerów, warsztatów). Z radością informujemy, że teraz jest również możliwość wypożyczenia w pałacu niżej wymienionych publikacji i zapoznania się z nimi na miejscu w dowolnym tempie. 

Dostępne publikacje:

I. Publikacje historyczne w alfabecie Braille’a i czcionką powiększoną:

Publikacje tyflograficzne, fot. A. Uszkiewicz

• Przewodnik po pałacu*, Katarzyna Liwak-Rybak (obszerne fragmenty)

Katalogi dotykowe:

• „Mowa przedmiotów, czyli martwe natury w zbiorach Muzeum Pałacu Króla Jana III w Wilanowie”*, wstęp na podstawie e-learningu „Mowa przedmiotów” autorstwa Elżbiety Grygiel, teksty: „Martwa natura ze srebrnym kubkiem” i „Martwa natura z szynką”: Magdalena Herman

Katalog zawiera fragmenty dwóch obrazów w wersji dotykowej: „Martwa natura ze srebrnym kubkiem”, S. Luttichuys; „Martwa natura z szynką”, W. Claesz Heda

„Martwe natury to kompozycje malarskie składające się z przedmiotów codziennego użytku: mebli, tkanin, naczyń, a także jedzenia, napojów i owoców. Pojawiające się na obrazach kwiaty, czaszki, gasnące świece i klepsydry symbolizują kruchość i krótkotrwałość ludzkiego życia…”.

• „Portret konny Stanisława Kostki Potockiego”* – katalog dotykowy z wypukłymi fragmentami obrazu. Tekst opracowano na podstawie e-learningu „Mowa przedmiotów” autorstwa Elżbiety Grygiel

„Jednym z najcenniejszych obrazów wilanowskiej kolekcji jest portret Stanisława Kostki Potockiego namalowany w roku 1781 przez Jacques’a Louisa Davida, malarza francuskiego, przedstawiciela nurtu zwanego neoklasycyzmem….”.

• „Czerwona i czarna kamionka oraz ich naśladownictwo w zbiorach wilanowskich”, Barbara Szelegejd – fragment katalogu (tylko w alfabecie Braille’a)

„Najpierw czerwona, a właściwie czerwonobrązowa jak obecnie pita mocna herbata, a później czarna jak aromatyczna, poranna kawa, kamionka o takich barwach zaczęła być wykonywana na terenie Europy wraz z upowszechnieniem się owych egzotycznych płynów…”.

II. Publikacje przyrodnicze w alfabecie Braille’a i czcionką powiększoną:

Ogrody wilanowskie urzekają zarówno bogactwem przyrodniczym, jak i dobrami kulturowymi. Kultura wpleciona w naturę spina ją wyjątkową ramą i nadaje niezwykły charakter. Dzięki temu połączeniu królewskie ogrody stanowią nieprzebraną skarbnicę wrażeń i doznań, które odkrywają się przed gośćmi podczas każdego spaceru. Aby wzmocnić wrażenia ze spaceru i uczynić go niezapomnianą przygodą, w ramach projektu „Edukacja społeczna w konflikcie urbanizacyjno-ekologicznym na terenie Muzeum Pałacu w Wilanowie” przygotowane zostały trzy przewodniki, które wydano również w alfabecie Braille’a oraz czcionką powiększoną. 

• „Morysin – dzikość miejsca”** 

• „Na styku historii i kultury”** 

• „Różnorodność biologiczna ogrodów wilanowskich”* 

III. Plany tyflograficzne* z opisami w alfabecie Braille’a i czcionką powiększoną: 

Plany tyflograficzne, fot. A. Uszkiewicz

• pałacu (11 plansz)

• ogrodów (11 plansz)

Zapraszamy i zachęcamy do korzystania z udostępnionych publikacji. 

***

Miejsce wypożyczenia: szatnia w pałacu