Przejście bramne w zamku w Żółkwi, fot. W. Bagiński

Zamek w Żółkwi, wzniesiony w latach 1594–1605 przez hetmana Stanisława Żółkiewskiego, to miejsce, w którym dorastał i do którego często powracał już jako król jego wnuk – Jan Sobieski. Jakie inspiracje przywiózł stamtąd do Wilanowa? I odwrotnie: czy w Żółkwi da się dostrzec refleksy koncepcji barokowej wilanowskiej willi, która po 1677 r. stała się drugim domem Jana III?

Te pytania są kluczowe dla szczególnego projektu badawczego, który kontynuuje rozpoczęte na początku XXI w., niezależnie od siebie w obu miejscach, intensywne aktywności badawczo-konserwatorskie. W pałacu Jana III w Wilanowie rozpoczął się wtedy zakrojony na wielką skalę proces restauracji fasad i wnętrz. W Żółkwi, w dawnej siedzibie Żółkiewskich, Daniłowiczów, Sobieskich i Radziwiłłów, planowano zaś proces analogicznych działań.

Obie dawne rezydencje królewskie – obecnie Muzeum Pałacu Króla Jana III w Wilanowie i Państwowy Historyczno-Architektoniczny Rezerwat w Żółkwi – współpracują na różnych polach, dążąc do wzajemnego udostępnienia posiadanych przez siebie zasobów i kompetencji w celu poszerzenia i upowszechnienia wiedzy na temat wspólnych wątków historycznych, szczególnie tych związanych z Janem Sobieskim i jego rodziną, oraz do zrozumienia i utrwalenia materialnych śladów tych związków. W wymiarze praktycznym Muzeum Pałacu w Wilanowie włączyło się w badania architektoniczne założenia żółkiewskiego, dyskontując doświadczenia zdobyte podczas projektu odtworzenia barokowego kostiumu kolorystycznego fasad pałacu wilanowskiego. Stało się to możliwe dzięki dwóm faktom: zawarciu w 2008 r. przez obie instytucje porozumienia o współpracy oraz umożliwieniu realizacji wilanowskiego programu badań w Żółkwi przez polskie Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego poprzez trzykrotne (2012, 2013 i 2014 r.) udzielenie dotacji celowych na poszukiwanie, zabezpieczanie, analizowanie i dokumentowanie zachowanych materialnych śladów historycznego wystroju zamku żółkiewskiego.

Skrzydło pałacowe zamku w Żółkwi, fot. W. Bagiński

Latem 2012 r. zespół polskich konserwatorów dzieł sztuki, kierowany przez specjalistów z Muzeum Pałacu Króla Jana III w Wilanowie, odnalazł na ścianach kilku sal piano nobile skrzydła pałacowego szczątkowo zachowane elementy wystroju pochodzącego z najwcześniejszego okresu użytkowania zamku. Stan tych reliktów wymagał najwyższej konserwatorskiej troski. Geometryczna regularność odsłoniętych ornamentów pozwoliła na wstępną ich identyfikację oraz wirtualne wyobrażenie kontynuacji motywów w miejscach, gdzie nie zostały zachowane. Ukształtowała się wtedy ostatecznie wielowarstwowa struktura projektu, początkowo przewidująca tylko wykonywanie odkrywek stratygraficznych oraz pobieranie prób materiałowych i ich badania laboratoryjne. Po odkryciu fryzu projekt prac został uzupełniony o zabezpieczenie odnajdywanych malowideł i sztukaterii (podklejenie warstwy malarskiej, strukturalne wzmocnienie sztukaterii). Równolegle rozwijano na podstawie kolejnych odkrywanych motywów studium ikonograficzne. Identyfikacja motywów prowadziła zaś, jak ma to miejsce w badaniach ikonograficznych, do ich datowania.

Sesja badań architektoniczno-konserwatorskich przeprowadzona w Żółkwi w sezonie 2013 potwierdziła założenia przyjęte rok wcześniej, ponieważ ujawniła więcej motywów formalnych pozwalających datować i interpretować malowidła. Odkrycia te doprowadziły również do zrewidowania dotychczasowego stanu wiedzy o pierwotnym układzie pomieszczeń piano nobile. Wobec szczątkowego charakteru motywów zachowanych na dostępnych powierzchniach ścian zapadła decyzja o sprawdzeniu, co zachowało się za zwieńczeniami kominków  datowanych na czasy radziwiłłowskie.

Był to drugi kluczowy moment projektu: pod sztukatorskimi aplikacjami stanowiącymi dekorację kominków zostały odsłonięte w mniejszych lub większych fragmentach dwa medaliony portretowe. Z analizy lepiej zachowanego z niemal całkowitą pewnością wynika, że przedstawia on Aleksandra Macedońskiego. Zachowane fragmenty dekoracji oraz ich położenie pozwalają przy tym określić, że pierwotnie takich portretów było  szesnaście. Interpretacja odkrytych wizerunków rzuca nowe światło na dzieje rezydencji żółkiewskiej, a przede wszystkim na sylwetki jej założycieli.

Badania fryzu w zamku w Żółkwi, fot. W. Bagiński

W 2012 i 2013 r. próbki materiałowe pobierane podczas wykonywania odkrywek zostały poddane kompleksowym badaniom fizykochemicznym w celu rozpoznania techniki i technologii odkrytych malowideł. Prócz tradycyjnych technik badawczych (jak mikroskopia optyczna, w tym polaryzacyjna) wykorzystano zaawansowane metody analityczne, jak metoda proteomiczna czy badanie radiowęglowe 14C. Najciekawszym wątkiem badań materiałowych była identyfikacja dwóch typów smalty (niebieskiego szkła kobaltowego stosowanego jako pigment w XVI–XVII w.) w dwóch różnych komnatach zamku. W dekoracyjnym fryzie  stwierdzono występowanie drogiej odmiany pigmentu o wysokiej zawartości kobaltu, bizmutu oraz niklu, natomiast w monochromatycznej dekoracji przylegającej sali zidentyfikowano smaltę gorszego gatunku o mniej intensywnej barwie. Bardzo ciekawych wniosków dostarczyły również badania spoiw. Operowanie technikami chudymi i tłustymi dla osiągnięcia konkretnych efektów estetycznych świadczy o dobrym i świadomym warsztacie. Przykładem mogą być kazeina użyta do błękitów, żeby z czasem nie zrobiły się zielonkawe, albo malowanie chudym spoiwem (klej glutynowy) na tłustym (tempera jajowa), żeby osiągnąć cienkie i precyzyjne linie.