Muzeum Pałacu Króla Jana III w Wilanowie

Róże historyczne_Róża stulistna2_fot.M. Klimowicz.jpg

Zobacz galerię róż historycznych!

„Róże nie potrzebują opisania: wszędzie są naypowabnieyszym przystrojeniem” – stwierdzenie to, zaczerpnięte z Myśli różnych o sposobie zakładania ogrodów Izabeli Czartoryskiej, w pełni oddaje uznanie, jakim cieszyły się te kwiaty od czasów starożytnych. W ogrodach wilanowskich róże pojawiały się już za króla Jana III, a najpełniej zaprezentowały swoje bogactwo w neorenesansowym ogrodzie różanym z 1855 roku.

W Wilanowie róże zdobią nie tylko Ogród Różany – można je spotkać w kilkunastu miejscach w parku. Spośród mnogości odmian wybraliśmy te, których piękno mogli podziwiać właściciele wilanowskiego pałacu, począwszy od króla Jana III. Zaprezentowane poniżej gatunki i odmiany są przedstawicielami różnych grup, z czego największą stanowią tzw. róże historyczne. Nazwą tą określa się odmiany, które pojawiły się przed 1867 rokiem. Wtedy to powstała pierwsza odmiana róży herbatniej – Rosa thea hybrida ‘La France’.

W ramach Funduszy Mechanizmu Finansowego Europejskiego Obszaru Gospodarczego i Programu PL02 „Ochrona różnorodności biologicznej i ekosystemów” dla projektu pt. Edukacja społeczna w konflikcie urbanizacyjno-ekologicznym na terenie Muzeum Pałacu w Wilanowie, podjęliśmy się odtworzenia kolekcji historycznych odmian róż. W ogromnym bogactwie tychże postawiliśmy sobie za cel przywrócenie tych najstarszych, o których mogliśmy domniemywać, że zdobiły XVII- i XVIII-wieczny ogród wilanowski. Dlatego też dziś możemy podziwiać rozłożystą Rosa alba ‘Maxima’ obecną w ogrodach już od starożytności, karminowoczerwoną Rosa gallica ‘Officinalis’, która za sprawą XIII-wiecznych krzyżowców pojawiła się w Europie przed 1310 rokiem, czy różę damasceńską (Rosa damascena ‘York and Lancaster’) związaną ze szczęśliwym zakończeniem słynnej wojny Dwóch Róż.

Już od lipca 2015 roku w ogrodach można zobaczyć odmiany róż historycznych znanych w Polsce przed rokiem 1800. Ich szczegółowy opis znajduje się poniżej.

Kolekcja historycznych odmian róż budowana była w ramach projektu „Edukacja społeczna w konflikcie urbanizacyjno-ekologicznym na terenie Muzeum Pałacu w Wilanowie” realizowanego dzięki wsparciu udzielonemu przez Islandię, Liechtenstein oraz Norwegię w ramach Mechanizmu Finansowego Europejskiego Obszaru Gospodarczego.

Gatunki dziko rosnące i ich odmiany

Rosa canina – róża psia, szypszyna. Dziko rosnący gatunek, występuje na obszarach umiarkowanych i ciepłych półkuli północnej. W Polsce pospolita. W szkółkarstwie powszechnie używana jako podkładka dla róż szlachetnych. Ma bardzo duże zastosowanie jako surowiec zielarski (owoce posiadają dziesięciokrotnie więcej witaminy C niż np. czarna porzeczka), w sztuce kulinarnej (np. nasiona używane są do produkcji oleju) i dekoracyjnej.

Pierwsza kwitnąca róża w zalążku historycznego rosarium: Rosa damascena. Kwitnie tylko raz w roku – w czerwcu, można ją zobaczyć w angielskim parku krajobrazowym nad zatoką. Fot. M. Klimowicz

Rosa foetida syn. Rosa lutea – róża żółta. Gatunek sprowadzony do Europy z Persji. Przez lata była to jedna z nielicznych róż o żółtej barwie kwiatów. Jej późniejsze krzyżowanie pozwoliło na wprowadzenie odcieni żółci do innych odmian.

Rosa foetida ‘Bicolor’ – znana w Europie od 1590 roku. Prawie dwumetrowy krzew, posiada niewielkie kwiaty, zabarwione od wewnątrz na pomarańczowoczerwony kolor, natomiast od zewnątrz na złotożółty. Nie pachnie. Rozkwita tylko raz – na początku maja.
Rosa foetida ‘Persian Yellow’ – stara odmiana sprzed 1593 roku, znana w Europie od 1837 roku. Dorasta do 1,5 metra wysokości, przyjmując formę krzewu z przewieszającymi się gałęziami. Posiada pełne złotożółte kwiaty o delikatnym zapachu. Rozkwita tylko raz – na początku maja, a kwiaty pojawiają się na pędach dwuletnich i starszych.

Rosa gallica – róża francuska. W uprawie już przed rokiem 1500, jest przodkiem europejskich róż ogrodowych. Uprawiana na Dalekim Wschodzie, była wykorzystywana do wyrobu wody i olejku różanego. Kwiaty jej odmian przyjmują postać pełną lub półpełną o silnym zapachu. Występuje w odcieniach różu lub karminowej czerwieni, nigdy białej.

Rosa gallica ‘Officinalis’ w Europie pojawiła się za sprawą XIII-wiecznych krzyżowców, którzy introdukowali ją do Francji z terenów Bliskiego Wschodu (przed 1310 rokiem). Znana także pod nazwą ‘Provins Rose’ od nazwy francuskiego miasta Provins, gdzie używano jej do produkcji olejku różanego wykorzystywanego do celów kosmetycznych, medycznych i kulinarnych. Właściwościom leczniczym zawdzięcza także swoją kolejną nazwę ‘Apothecary’s Rose’. Do dziś jest symbolem angielskiego rodu Lancasterów. Charakteryzuje się półpełnymi, karminowoczerwonymi kwiatami z żółtymi pręcikami o bardzo silnym zapachu. Kwitnie w czerwcu. Dorasta do 1–1,5 metra.
Rosa gallica ‘Versicolor’ (‘Rosa Mundi’) – forma będąca naturalnym mutantem R.gallica ‘Officinalis’ znana od końca XVI wieku (1581). Posiada podwójne, płaskie kwiaty, paskowane (lub z ciemniejszymi plamami) bladoróżowo-karmazynowe o silnym zapachu, rozwijające się pomiędzy czerwcem a wrześniem. Dorasta do 0,8–1,5 metra.
Rosa gallica ‘Charles de Mills’ (‘Bizarre Triomphant’) – odmiana o nieznanym pochodzeniu, której powstanie datuje się na około 1790 rokiem. Kwitnie w czerwcu. Posiada bordoworóżowe duże i pełne kwiaty o delikatnym zapachu. Dorasta do 2 metrów, tworząc krzew o luźnym pokroju.
Rosa gallica ‘Complicata’ – odmiana w uprawie od czasów starożytnych, będąca mieszańcem R.gallica z R.canina lub R.macrantha. Znana z dużych pojedynczych kwiatów o średnicy 11 centymetrów, różowych z białym środkiem. Pokrój przewisający. Dorasta do 2,5 metra.
Rosa gallica ‘Tuscany’ – jest prawdopodobnie jedną z najstarszych róż francuskich. Uznaje się, że opis ‘Old Velvet Rose’ w The Herball ofr Gebneral Historie of Plantes z 1596 roku opisuje właśnie ‘Tuscany’. Ma bardzo ciemne – fioletowoczerwone kwiaty o niezwykle silnym zapachu. Bezkolcowe pędy dorastają do 1,2 metra wysokości. Słabo powtarza kwitnienie. Kwitnie od czerwca do września.

Rosa pimpinellifolia (R. spinosissima) – róża gęstokolczasta. Nazwę zawdzięcza gęsto ułożonym, drobnym kolcom. Wyróżnia się swoją żywotnością i odpornością na niekorzystne warunki środowiska. Pojedyncze kwiaty o barwie kremowobiałej, z odcieniami żółci lub różu.

Rosa pimpinellifolia var. altaica (‘Grandiflora’) – wywodzi się z Ałtaju na Syberii. Pierwszy raz pod tą nazwą opisano ją w 1809 roku. Dorasta do 2,5 metra wysokości. Zakwita tylko raz, w maju lub czerwcu. Pojedyncze kwiaty o kremowo białej barwie mają umiarkowany zapach.
Rosa pimpinellifolia ‘Plena’ – ta białokremowa róża jest niezwykle popularna w Carskim Siole koło Petersburga. Szczyt kwitnienia przypada na przesilenie czerwcowe, stąd też nazywana jest różą Jana. Niezwykle wytrzymała, rośnie nawet w bardzo trudnych warunkach, osiągając 1,5 metra wysokości.
Rosa pimpinellifolia ‘Red Nelly’ – pochodząca z Finlandii róża ma niewielkie szkarłatne kwiaty z wyraźnymi żółtymi pręcikami. Pachnie delikatnie, zakwitając wcześnie w maju. Dorasta do 1,5 metra wysokości. Pod koniec lata na pędach pojawiają się drobne czarne owoce. Znana jest ze swojej odporności.

Rosa rugosa – róża pomarszczona. Cechą wyróżniającą ten gatunek są charakterystyczne szorstkie, pomarszczone liście. Jest to też jedna z nielicznych dziko rosnących róż powtarzających kwitnienie. Do Europy przywieziono ją w 1796 roku, ze względu na dużą odporność odegrała znaczącą rolę w hodowli odpornych róż parkowych i okrywowych.

Rosa rugosa ‘Blanc Double de Coubert’ – wyhodowana we Francji w 1892 roku przez Charlesa Cocheta. Występuje także pod nazwą Muslin Rose. Ma białokremowe podwójne kwiaty (ok. 24 płatków) o bardzo silnym, słodkim zapachu. Kwitnie od czerwca do października, kilkakrotnie powtarzając kwitnienie. Bardzo dekoracyjne są jej czerwone, bogate w witaminę C owoce, które zimą zdobią pędy.
Rosa rugosa ‘Red Foxi’® – odmiana róży pomarszczonej, powstała w 1991 roku poprzez skrzyżowanie ‘Frau Dagmar Hastup’ i ‘Moje Hammarberg’. Jest odporna na choroby grzybowe i zasolenie, dlatego też chętnie wykorzystuje się ją w nasadzeniach miejskich. Posiada fioletowo-różowe kwiaty o bardzo silnym zapachu, a jesienią na pędach pokazują się duże, dekoracyjne, czerwone owoce.
Rosa rugosa ‘Belle Poitevine’ – odmiana z 1894 roku, uzyskana we Francji przez F.G.L. Bruarta. Zachwyca dużymi kwiatami (8–10 centymetrów średnicy) w kolorze różowofuksjowym o niesamowicie silnym zapachu. Kwiaty pojawiają się od czerwca do października. Pod koniec lata na krzewie pojawiają się owoce, które zostają na nim do późnej jesieni.

Stare odmiany róż

Rosa x alba – róża biała. Róże białe powstały prawdopodobnie w wyniku naturalnego krzyżowania się R.canina i R.damascena w rejonie Morza Śródziemnego już w starożytności. Przez Rzymian trafiły na tereny Niemiec i Anglii. Odmiany mają zawsze jasno zabarwione kwiaty o przyjemnym zapachu oraz liście o niebieskawym zabarwieniu.

Rosa rugosa 'Red Foxi', fot. N. Kokoszka

Rosa alba ‘Maxima’ – znana także pod takimi nazwami jak: ‘Great White Rose’, ‘Jacobite Rose’, ‘White Rose of York’. Znana od starożytności stała się symbolem jakobitów, a także angielskiego rodu Yorków. Z tym faktem związana jest też nazwa wojny między rodami Yorków a Lancasterów, zwana wojną Dwóch Róż (w herbie Lancasterów widnieje czerwona róża, której odpowiednikiem w naturze ma być R.gallica ‘Officinalis’). Krzew dorasta do 2 metrów wysokości. Posiada pełne, kremowobiałe kwiaty o silnym zapachu. Kwitnie w czerwcu na pędach dwuletnich i starszych.
Rosa alba ‘Great Maiden’s Blush’ (‘Cuisse de Nymphe’, ‘La Seduisante’) – pojawiła się przed XV stuleciem i jest jedną z najlepiej znanych odmian R.alba. Zakwita w czerwcu na około 6 tygodni. Posiada rozetowe kwiaty składające się z ponad 40 płatków o odurzającym zapachu. Wykazuje bardzo dużą mrozoodporność i żywotność. Dorasta do 2 metrów wysokości.

Rosa x damascena – róża damasceńska. Jedna z najmniejszych grup starych róż. Wywodzi się od Rosa gallica i uważana jest za pierwszego prawdziwego mieszańca róż. Rozróżniamy dwie grupy: roże damasceńskie letnie – kwitnące raz (będące krzyżówką R. gallica i R.phoenica) i róże damasceńskie jesienne – powtarzające kwitnienie (krzyżówka R.gallica i R. moschata). Kwiaty róż damasceńskich przyjmują odcienie różu, bieli, karminowej czerwieni, często z zielonym oczkiem.

Rosa damascena ‘Blush Damask’ – pojawiła się w 1759 roku w Helsinkach. Występuje także pod nazwami ‘Blush Gallica’, R.damascena v.incarnata, ‘Tähtitorninkatu’, ’Maiko’. Dorasta do 1,2 metra. Należy do róż, które kwitną tylko raz – w czerwcu. Kwiaty są pełne, kuliste, w odcieniu jasnoróżowym, o bardzo silnym zapachu.
Rosa damascena ‘York and Lancaster’ – w literaturze obowiązuje także nazwa odmiany: ‘Versicolor’. Jej uprawę zaczęto w roku 1551. Krzew o przewieszających się pędach, dorastających do 2,15 metra. Posiada silnie pachnące, kwiaty o zmiennym zabarwieniu. Od białoróżowych, białych do różowych. Barwa tej odmiany jest symbolem pokoju pomiędzy rodami Yorków i Lancasterów, który zapadł poprzez małżeństwo wiążące oba rody i tym samym zwieńczył trwającą od 30 lat wojnę.
Rosa damascena ‘Quatre Saisons’ – odmiana powstała przed 1633 rokiem, prawdopodobnie jako mieszanka Rosa moschata i Rosa gallica. Przypuszcza się, że jest to najstarsza w Europie róża powtarzająca kwitnienie, a już na pewno zalicza się ją do tych, na których kwiaty utrzymują się najdłużej (kilka tygodni). Posiada duże różowe kwiaty (8–9 centymetrów średnicy) o odurzającym zapachu, które mogą być używane do pot pourri.

Rosa x centifolia – róża stulistna. Pojawiła się we Francji pod koniec XVI wieku jako wielokrotny mieszaniec R.gallica, R.damascena z udziałem R.phoenica, R.moschata i R.canina. Jej nazwa odnosi się do licznych płatków, których jest dużo, ale jednak nie 100. W literaturze można znaleźć jej inne nazwy, jak róża kapuściana i róża prowansalska. Jej wizerunek pojawia się także na obrazach flamandzkich mistrzów. W XVIII wieku znano około 200 odmian tej róży. Kwiaty róż stulistnych są ciężkie, bardzo pełne, praktycznie kuliste, w kolorach bieli, różu, czerwieni.

Rosa x centifolia ‘Muscosa’ – pojawiła się przed 1696 rokiem. Nazwę wziętą od angielskiego słowa moss, zawdzięcza drobnym naroślom pokrywającym zarówno pąki, jak i pędy. Jest uważana także za pierwszą odmianę rasy Moss. Jej ciemnoróżowe kwiaty są pełne, płaskie o bardzo silnym słodkim zapachu. Rozwijają się od czerwca do września. Płatki wykorzystywane są do robienia konfitur. Dorasta do 2 metrów wysokości.
Rosa s centifolia ‘Rose de Meaux’ – wyhodowana około roku 1789 (źródła podają także rok 1659). Występuje również pod nazwami ‘Alpine Pompon’, ‘De Champagne’, ‘Divionensis’. Jedna z najstarszych róż miniaturowych – dorasta do 60 cm. Ma różowe, pełne, lekko karbowane kwiaty o bardzo silnym zapachu. Kwitnie tylko raz – w czerwcu.
Rosa x centifolia ‘Cristata’ – wyhodowana około 1820 roku w Szwajcarii, nazywana jest także ‘Chapeau de Napoleon’ od omszonych pączków kwiatowych przypominających kapelusz napoleoński. Warto zwrócić uwagę na wyrostki i włoski porastające pączki, kielichy kwiatowe, czasami szypułki. Przypominają mech, dlatego też zalicza się ją do odmian róży mchowej (R. x centifolia var. muscosa). Zakwita w czerwcu, pełnymi praktycznie kulistymi kwiatami, o odurzającym zapachu.
Rosa x centifolia ‘Petite de Hollande’ – pochodząca z Holandii (przed 1791) odmiana, kwitnie bardzo obficie w czerwcu, na pędach dwuletnich i starszych. Płatki wykorzystuje się przy przygotowywaniu konfitur. Dekoracyjne są nie tylko intensywnie pachnące kwiaty, ale także czerwono zabarwione kolce na pędach.
Rosa x centifolia ‘Fantin Latour’ – pojawiła się w 1900 roku, a swoją nazwę wzięła od nazwiska XIX-wiecznego francuskiego malarza Henriego Fantin-Latoura. Jedna z historii mówi, że ten impresjonista umarł wśród róż w swoim ogrodzie. Przewieszające się różowe kwiaty o miseczkowatym kształcie wyróżniają się bardzo silnym zapachem. Krzew dorasta do 2 metrów.

Rosa x borboniana – róża burbońska. Pochodzi z wyspy będącej kiedyś kolonią francuską Ȋle de Burbon (dziś wyspa Réunion). Przyjmuje różne pokroje, pędy mogą być przewieszające się, wzniesione, praktycznie bez kolców lub silnie okolczone. Kwiaty pełne, kuliste mają barwy białe, różowe, ciemnoróżowe, paskowane. Jest to grupa starych odmian róż, które w większości powtarzają kwitnienie.

Rosa x borboniana ‘Boule de Neige’ – francuska krzyżówka odmian „Blanche Laffitte’ x ‘Sappho’ z 1867 roku. Niewielki krzew dorastający do 1,5 metra wysokości. Posiada kremowobiałe kwiaty o kulistym kształcie, które z czasem lekko czerwienieją. Kwitnie od czerwca do października, zachwycając silnym zapachem.
Rosa x borboniana ‘Souvenir de la Malmaison’ – wyhodowana we Francji przez Beluze w 1843 roku. Można ją spotkać także pod nazwą ‘Queen of Beauty and Fragrance’ Jej kremoworóżowe kwiaty posiadają do 75 płatków, zachwycając bardzo silnym zapachem. Kwitnie od czerwca do października. Duże, skórzaste liście i dekoracyjne owoce to kolejne zalety tej odmiany.

Rosa x portlandica – róża portlandzka. Po raz pierwszy pojawiła się w Anglii pod koniec XVIII wieku jako krzyżówka jesiennej R.damascena i R.gallica. Nazwa powstała na pamiątkę drugiej księżnej Portlandu. Jej kwiaty są pełne, duże, lekko spłaszczone różowe lub czerwone. Niektóre z odmian powtarzają kwitnienie.

Rosa x portlandica ‘Madame de Knorr’ – krzyżówka siewek róż damasceńskiej, francuskiej i chińskiej, powstała we Francji dzięki Viktorii Verder w 1855 roku. Różowe kwiaty mają do 10 cm średnicy i 9–16 lub 26–40 płatków, o bardzo silnym zapachu. Kwitnie od czerwca do października.

BIBLIOGRAFIA
1. Burnie G., Forrester S., Greig D., Guest S., Harmony M., Hobley S., Jackson G., Lavarack P., Ledgett M., McDonald R., Macoboy S., Molyneux B., Moodie D., Moore J., Newman D., North T., Pienaar K., Purdy G., Silk J., Ryan S., Schien G., Botanica, Könemann, 2005, s. 771–800.
2. Czartoryska I., Myśli różne o sposobie zakładania ogrodów, 1805.
3. Kluk K., Dykcjonarz roślinny, tom III, 1811, s. 26–30.
4. Monder M.J., Róże, Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, Warszawa 2006.

Strony internetowe:
http://www.historicroses.org/
http://rosarium.com.pl/
http://rozarium.shoparena.pl/
http://www.classicroses.co.uk/
http://www.helpmefind.com/rose/pl.php?n=5466
http://www.paulbardenroses.com/